Читать онлайн Yaratganning mavjudotlari
- Автор: Chengiza Xamidova
- Жанр: Религии, Верования, Культы
Kirish soʻzi
Olloh taolo bu olamda cheksiz xilma – xillikdagi shakl va turlarda mavjudotlarni yaratdi. Eng ulugʻ yorugʻliklardan tortib eng mayda zarralargacha – barchasi Uning irodasi va hikmatiga boʻysunadi. Ushbu yaratishlar orasida bizga muqaddas kitoblar, afsonalar, rivoyatlar va ilmiy kashfiyotlar orqali maʼlum boʻlgan mavjudotlar mavjud. Ushbu kitob, Olloh taoloning yaratgan turli mavjudotlari haqida bilimlarni bir joyga jamlashga urinishdir. Paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning dastlabki Nuri va farishtalardan tortib jinlar, devlar, insonlar, hayvonlar va boshqa olamlardan kelgan sirli mavjudotlargacha. Men toʻliqlikni daʼvo qilmayman, chunki olamdagi cheksiz yaratiqlar tuganmasdir. Ammo umid qilamanki, ushbu tadqiqot oʻquvchiga Yaratganning buyukligi va hikmatini yaxshiroq tushunishga, shuningdek atrof-muhit bilan hurmat va uygʻunlikda yashashning ahamiyatini anglashga yordam beradi. Boshida Nur bor edi – Olloh taoloning mutloq, azaliy va abadiy Nuri. Qurʼonda aytilishicha (Nur surasi, 35-oyat): «Alloh osmonlar va yerning Nuri…» Ushbu yaratilmagan azaliy va abadiy Nurdan paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning yaratilgan birinchi Nuri yuzaga keldi. Ushbu nur barcha boshqa mavjudotlarning yaratilishining asosiga aylandi. Keyin farishtalar, devlar, jinlar, insonlar va boshqa koʻplab mavjudotlar paydo boʻldi, ularning har biri Oloh taoloning rejasida oʻziga xos vazifa va rolga ega. Ushbu kitobda biz ushbu yaratishlarni ketma-ket koʻrib chiqamiz, muqaddas manbalar, afsonalar, rivoyatlar va ilmiy maʼlumotlarga tayangan holda, oʻquvchiga Yaratganning koʻp qirrali va chuqur tabiatini yana bir bor ochib beramiz.
1-bob.
Olloh taoloning birinchi yaratishi- Payg‘ambar
Muhammad (s.a.v.) ning Nuri
Islom an’analarida Olloh taoloning ilk yaratgani – Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) ning Nuri haqidagi ta’limot alohida o‘rin tutadi. Ushbu ta’limot ishonchli hadislar va teologik asoslarga tayangan bo‘lib, dunyoning yaratilishining chuqur ma’nosi va Payg‘ambarning yaratishdagi birinchi asos sifatidagi roli haqida ma’lumot beradi. Olloh taoloning Nuri – Mutloq Yaratilmagan azaliy va abadiy Nur. Qur’onda «Nur» surasining 35-oyatida shunday deyiladi: «Olloh osmonlar va yerning Nuri. Uning nurining misoli – ichida chiroq bo‘lgan bir joyga o‘xshaydi, chiroq oynada, oyna esa porloq yulduzdek…» Ushbu oyat Olloh barcha nur, hayot va mavjudot manbai ekanligini ta’kidlaydi. Uning Nuri Mutloq, Yaratilmagan, azaliy, abadiy va bo‘linmasdir. Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning Nuri – Birinchi Yaratilishdir. Bir qancha hadislar asosida Allohning ilk yaratgani Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) ning Nuri bo‘lgan. Ushbu nur Olloh taoloning Nuridan yaratilgan va barcha boshqa yaratganlarining birinchi asosiga aylangan. Hadis namunasi – Jabir ibn Abdulloh Al-Ansoriy (Olloh undan rozi bo‘lsin) dan rivoyat qilinadi, u Payg‘ambarga (s.a.v.) dan so‘ragan: – «Olloh taolo ilk nima yaratdi?» Payg‘ambar javob berdilar: – «Albatta, Olloh eng birinchi Payg‘ambaringning Nurini o‘z Nuridan yaratdi va bu nurga xohlagan joyida yurishga ruxsat berdi. O‘shanda hali Lavh, Qalam, Jannat, Do‘zax, farishtalar, osmonlar, yer, quyosh, oy, jinlar va insonlar yo‘q edi…» (Ushbu hadis bir qancha islomiy manbalarda uchraydi). Ushbu nurdan farishtalar, jinlar, insonlar, osmon va yer kabi boshqa yaratishlar paydo bo‘lgan. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) ning maxsus o‘rni – "Ollohning Do‘sti" Qur’onda Payg‘ambarimiz Muhammad (s.a.v.) Ollohga yaqin va alohida ekanliklari ta’kidlanadi. «Qalam» surasining 4-oyatida shunday deyiladi: – «Albatta, sen ulug‘ axloq egasisan» Bu ularni ajoyib axloqiy va ruhiy kamolotlarini ko‘rsatadi. «Ahzob» surasining 45-46-oyatlarida: – «Ey Payg‘ambar! Albatta, Biz seni guvoh, bashorat qiluvchi va ogohlantiruvchi, Ollohning irodasi bilan chaqiruvchi va yorqin nur qilib yubordik» Bu yerda Payg‘ambar «yorqin nur» deb ataladi, bu ularni nurlari birinchi yaratish ekanligi ta’limoti bilan uyg‘unlashadi. Hadislardan birida Payg‘ambar (s.a.v.) shunday degan: «Men Ollohning yaqini do‘stiman» Bu Payg‘ambarning maxsus yaqinliklarini va tanlanganliklarini ta’kidlaydi. Payg‘ambar Nurining Koinotdagi Ahamiyati – Payg‘ambari Muhammad (s.a.v.) ning Nuriga oid ta’limot butun dunyo uning uchun va uning orqali yaratilganligini ta’kidlaydi. Payg‘ambar Nuridan faqat ramziy ma’no emas, balki haqiqiy ruhiy manba sifatida qaraladi, u Olloh va yaratish o‘rtasidagi vositachidir. Sufiylik an’analarida bu nur mavjudotning birinchi asosi sifatida ko‘riladi, undan barcha hayot va ruhiy bilimlar chiqadi. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.)ga hurmat ko‘rsatish muhimligi: -Afsuski, zamonaviy dunyoda ba’zi odamlar Payg‘ambari Muhammad (s.a.v.) ga munosabatda yetarlicha hurmat ko‘rsatmaydilar, ullarning nomlariga ehtiyotsiz so‘zlar aytadilar yoki ularning shaxsiga qarshi tuhmat va yolg‘on gaplarni tarqatadilar. Bu jiddiy xato va gunohdir, chunki Payg‘ambar oddiy tarixiy shaxs emaslar. Ular butun olam uchun yaratilgan, Allohning tanlagan va muborak elchisidirlar. Ularga munosib bo‘lmagan gaplarni aytish yoki ularni fazilatlarini kamsitish aslo mumkin emas. Payg‘ambarimizga hurmat va muhabbat har bir musulmonning iymoni va ruhiy yo‘lining asosi hisoblanadi. Bu tamoyilni buzish ruhiy yo‘qotish va qoralovga olib keladi. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) ning Nurini birinchi yaratilinishlari sifatida tushunish Olloh taoloning hikmatini va chuqurligini anglashga yordam beradi. Ushbu ta’limot Payg‘ambarning betakrorligi va alohidaliklariga, shuningdek, butun yaratishning birlik va uyg‘unligiga ishonchni mustahkamlaydi.
2-bob.
Farishtalar – Olloh taoloning elchilari va muhofizlari
Muqaddas kitoblar va Vedik an’anadagi yagona tushuncha. Farishtalar – Yaratganning irodasini bajarish va dunyoni boshqarish uchun yaratilgan maxsus ruhiy mavjudotlardir. Ularning mavjudligi va vazifalari ko‘plab muqaddas kitoblarda – Qur’onda, Injilda, Tavrotda, shuningdek, islomiy hadislar va vedik matnlarda bayon qilingan. Tafsilotlarda farqlar bo‘lsa-da, barcha an’analarda farishtalar gunohsiz, qudratli va Allohga itoat qiluvchi mavjudotlar sifatida ta‘rif qilinadi. Ular osmon bilan yer o‘rtasida vositachilik qiladi.
Qur’onda farishtalar (maloika) nurdan yaratilgan, erkin irodaga ega bo‘lmagan va Allohga to‘liq bo‘ysunadigan mavjudotlardir. Ular ulkan kuch va tezlikka ega, turli shakllarga kirishlari mumkin. Ularning soni faqat Yaratganga ma’lum. Olloh taolo shunday deydi: – «U o‘z amriga ko‘ra, xohlagan bandasiga farishtalarni yuboradi» (Nahl surasi, 16:2) Shuningdek: – «Siz Arsh atrofini o‘rab olgan farishtalarni ko‘rasizlar, ular Robbini hamdu sano bilan madh etadilar» (Zumor surasi, 39:75) Farishtalar nurdan yaratilgan. Payg‘ambar Muhammad (s.a.v.) shunday degan: «Farishtalar nurdan, jinlar tutunsiz olovdan, Odam esa sizga aytilgan narsalardan yaratilgan» (Hadis, Muslim) Ular oliyjanob, itoatkor va hayoli. Payg‘ambar Usmon ibn Affon haqida shunday degan: «Farishtalar odamdan hayo qilishadi, men qanday uyalanmasligim mumkin?» (Hadis, Muslim) Farishtalar Ollohga itoatsizlik qilmaydilar va faqat buyurilgan ishlarni bajaradilar. «Ular Ollohning ularga buyurgan narsalaridan chiqmaydilar va faqat buyurilgan ishlarni bajaradilar» (Anbiya surasi, 21:27)
1. Jibroil (Gabriel) – vahiy elchisi, Qur’onni Payg‘ambarga tushirgan.
2. Mikoil (Michael) – yomg‘ir, o‘simliklar va tabiatni boshqaradi.
3. Isrofil – Qiyomat kuni sur chaladi.
4. Azroil (Malaik al-Mavt) – o‘lim farishtasi.
5. Munkar va Nakir – qabrdagi o‘lganlarga savollar beradi.
6. Kiraman Katibin – insonning amallarini yozib boradi.
Injil va Tavrotda farishtalar – Xudoning ruhiy elchilari va xizmatkorlaridir. Ular vositachilar, himoyachilar va ilohiy irodani bajaruvchilardir. Bosh farishta Jibroil – Maryamga Iso Masihning tug‘ilishini e’lon qilgan elchi. Bosh farishta Mikoil – Xudoning xalqini himoya qiluvchi va ruhiy janglarda jangchi. Eski ahd kitoblaridagi keruvimlar va serafimlar ko‘p qanotli va ko‘p ko‘zli kuchli ruhiy mavjudotlar sifatida tasvirlangan bo‘lib, ilohiy donolik va mavjudlikni ramziy qiladi. Ibroniylarga maktubda (1:14) shunday deyilgan: – «Barcha farishtalar, najotga erishuvchilarga xizmat qilish uchun yuborilgan xizmatkor ruhlar emasmi?»
Vedik madaniyatida ko‘plab ruhiy mavjudotlar mavjud – devalar, apsarlar, gandharvalar va boshqa yuqori kuchlar, ular farishtalarga o‘xshash vazifalarni bajaradilar. Devalar – yorug‘likli yuqori kuchlar, tabiiy kuchlarni boshqaradi va koinot tartibini (dharma) ni saqlaydilar. Apsaralar va gandharvalar—ruhiy musiqachilar va elchilar bo‘lib, odamlarning ma’naviy yo‘lida yordam beradilar. Bhagavad Gitada Krishna barcha mavjudotlarning, jumladan Xudolarning ham tug‘ilishi va o‘limi siklik ekanligini aytadi, ularning o‘limga duchor bo‘lishini va Oliy Absolyut- Tangriga bog‘liqligini ta’kidlaydilar. Shu o‘rinda aytib o‘tmoqchimanki – Sur, Deva, polu Bogi, yani yarim Xudolar – Xudo deyilganda va ularni ko‘p sonli ekanliklari xaqida aytilganda, aslo ularni Olloh taolo bilan yanglishtirmang. Tangri -Olloh, – xar kim turli chaqiradi va Udir yagona sherigi bolmagan azal va abadiy Nur – butun borliqni yaratgan oliy kuch. Bular esa oliy emas yuqori kuchlar. Yani Oliy kuchning yaratganlari orasidagilardan birlaridir va bari Ollohga boysungan xolatda, xar biri oz vazifasiga ega boshqaruvchilardir va Yaratganning amriga kora xarakatlanuvchilardir. Odamlar ularni avvaldan to xozirgacha xudolar deb atashgan. Suv Xudosi, yer Xudosi, oy Xudosi va ko‘plab boshqalar. Vedik mavjudotlar ko‘pincha yorqin, qudratli va ruhiy jihatdan rivojlangan sifatida tasvirlanadi, Oliy Xudoga xizmat qiladi va dunyoda uyg‘unlikni ta’minlaydi.
O‘xshashliklar va farqlar
Barcha an’analarda ruhiy mavjudotlar Olloh bilan odam o‘rtasida vositachilar, himoyachilar va ilohiy irodani bajaruvchilardir. Ular gunohsiz, ruhiy kuchga ega va oliy tartibga xizmat qiladi. Farqlar shakllar, nomlar va vazifalar tafsilotlarida madaniy va diniy kontekstga bog‘liq. Umummiy xulosada – Farishtalar va ularga o‘xshash ruhiy mavjudotlar – dunyoning muqaddas kitoblari va ruhiy an’analarida aks etgan umumiy va universal hodisadir. Ularning vazifasi yaratish tartibini saqlash va Ollohga ga xizmat qilishdir. Ularning ahamiyatini tushunish yaratishning birlik va uyg‘unligini, shuningdek, insonning ruhiy yo‘lini va Ilohiy bilan aloqasini anglashga yordam beradi.
3-bob.
Devlar – Nur va yaxshilik mavjudotlari
Devlar – turli diniy va afsonaviy an’analarda nur, yaxshilik va tartib vakillari sifatida tasvirlangan ruhiy mavjudotlardir. Ularning tasviri zardushtiylikda, hind dinida, islom an’analarida va xalq e’tiqodlarida uchraydi. Nomlari va tafsilotlarida farqlar bo‘lsa-da, devlar odatda ijobiy kuchlar bilan bog‘lanadi, ular uyg‘unlikni saqlash va yomonlikka qarshi kurashishda yordam beradi.
Zardushtiylikda devlar – Zardushtiylikda devlar (daeva) dastlab Ahura Mazdaga qarshi chiqqan ruhlar bo‘lib, yomonlik va tartibsizlik ramzi hisoblanadi. Ammo zardushtiylikda shuningdek, tartib va yaxshilikni qo‘llab-quvvatlovchi amesha spentlar – nurli ruhlar ham mavjud. Shunday qilib, zardushtiylikda devlar ko‘proq salbiy kuchlar bilan bog‘liq bo‘lsa-da, mintaqaning afsonaviy va madaniy qatlamlarida yaxshilik va yomonlik tushunchalari kesishishi va o‘zgarishi mumkin.
Hind dinida devlar – Hind dinida devlar (deva) nurli va yaxshilik kuchlari bo‘lgan xudolar va ilohiy mavjudotlardir. Ular tabiiy hodisalarni boshqaradi, koinotni himoya qiladi va odamlarga yordam beradi. Devlar asurlarga – yovuz ruhlar va kuchlarga qarshi turadi.
Mashhur devalar:
Hind dinida devlar yorug‘likli, qudratli mavjudotlar bo‘lib, koinot tartibini (dharma) ni saqlaydi va odamlarga ruhiy yo‘lda yordam beradilar.
Agni – olov Xudosi.
Varuna – suv va koinot tartibi xudosi.
Yomg‘ir Devi (Indra): Yomg‘ir, momaqaldiroq, bo‘ron va hosildorlikning homiyidir. Suv resurslari va hosillarni boshqaradi, devlarning podshohi.
Bo‘ron Devi (Rudra): Bo‘ron va shamolning vayronkor va tozalovchi kuchini ifodalaydi.
Shamol Devi (Vayu): Prana (hayot energiyasi) tashuvchisi, tabiatning harakatlantiruvchi kuchi.
O‘simlik Devi (Pushan): Yaylovlar, o‘simliklar va yerning hosildorligining homiyidir.
Olov Devi (Agni): Olovning qo‘riqchisi, tozalash va o‘zgarish ramzi.
Yuqori turuvchi Xudolar
Deva Durga – Yer Xudosi va himoyachisi Vazifalar va ishlar: Kuch, himoya va yer energiyasining qudratli xudosi. Yomonlikka qarshi kurashadi va koinot tartibini saqlaydi. Xarakter va sifatlar: Quvvatli, qat’iyatli, rahmdil va adolatli. Yaxshilikning yomonlik ustidan g‘alabasining va ona himoyasining ramzi. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Ko‘plab yovuzliklarga qarshi jang qilgan, kuch va qat’iyatini namoyish qilgan. Dunyo himoyachisi va jangchisi yo‘li.
Deva Sarasvati—Donolik, bilim va san’at Xudosi. Vazifalar va ishlar: Donolik, bilim, san’at, musiqa va so‘z san’ati homiyligi. Olimlar, shoirlar va ijodkorlarni ilhomlantiradi. Xarakter va sifatlar: Donolik, osoyishtalik, ilhomlantiruvchi, fikr va nutqning pokligini ramziy qiladi. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Eng qadimgi Vedik Xudolardan biri, daryo va yaratuvchanlik bilan bog‘liq. Ma’rifat, tozalash va bilim uzatish yo‘li.
Deva Lakshmi – Boylik va Farovonlik Xudosi. Vazifalar va ishlar: Boylik, farovonlik, omad va seroblik xudosi. Moddiy va ma’naviy farovonlik olib keladi. Xarakter va sifatlar: Rang – barang, saxiy, mehribon va barakali. Seroblik va baxt ramzi. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Moddiy va ma’naviy boylik o‘rtasidagi muvozanatni saqlash sinovlaridan o‘tgan. Berish va baraka yo‘li.
Deva Kali – Vaqt va O‘zgarish Xudosi. Vazifalar va ishlar: Vaqt, vayronalik va o‘zgarish xudosi. Yomonlikni yo‘q qiladi va yangilanishga yordam beradi. Xarakter va sifatlar: Quvvatli, qo‘rqinchli, adolatli va ozod qiluvchi. Tugash va yangi boshlanish ramzi. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Ichki va tashqi janglardan o‘tib, zulmat va illuziyalarni yenggan. Eski narsalarni yo‘q qilib, yangi narsalarni yaratish yo‘li.
Buyuk Uchlik (Trimurti)
Shiva – Yiqituvchi va Yaratuvchi. Vazifalar va ishlar: Yiqitish va o‘zgarish xudosi, koinot aylanishining yaratuvchisi va himoyachisi. Xarakter va sifatlar: Quvvatli, asketik, mistik, moddiy shaklga ega. O‘zgarish va ruhiy ozodlik ramzi. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Aksar asketlik, yovuzlikka qarshi kurash va muvozanatni saqlash sinovlaridan o‘tgan. Yoga va ruhiy qayta tug‘ilish yo‘li.
Narayana (Vishnu) – Himoyachi va Qo‘riqchi. Vazifalar va ishlar: Dharma’ni saqlovchi, dunyoni yomonlikdan qutqarish uchun avatarlar ko‘rinishida paydo bo‘ladi. Xarakter va sifatlar: Mehribon, adolatli, to‘rt qo‘lli, hokimiyat va himoya ramzlari bilan. Uyg‘unlik va rahm-shafqatni ifodalaydi. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Krishna, Rama kabi ko‘plab shakllarda paydo bo‘lib, yovuzlikka qarshi kurashadi va adolatni tiklaydi. Himoya va hayotni davom ettirish yo‘li.
Brahma – Yaratuvchi. Vazifalar va ishlar: Koinot va barcha tirik mavjudotlarning yaratuvchisi. Xarakter va sifatlar: Donolik, to‘rt boshli, yaratuvchan kuch va mavjudotning manbai. Ta’qib yo‘li va sinovlar: Tartibsizlik ichida tartib yaratish sinovlaridan o‘tgan. Yaratish va hayot manbai yo‘li.
Islom an’analarida devlar
Islomda «dev» atamasi to‘g‘ridan – to‘g‘ri ishlatilmaydi, ammo Ollohga xizmat qiluvchi va jinlar hamda shaytonlarga qarshi turuvchi nurli ruhiy mavjudotlar tushunchasi mavjud. Farishtalar va boshqa nurli mavjudotlar mo‘minlarni himoya qilish va qo‘llab-quvvatlash vazifasini bajaradi. Ba’zan musulmon xalq e’tiqodlarida devlar tabiat ruhlari yoki odamlar uchun yordamchi nurli mavjudotlar sifatida qabul qilinadi.
Xalq e’tiqodlari va afsonalarda devlar
Turli madaniyatlarda devlar va shunga o‘xshash mavjudotlar ko‘pincha tabiat ruhlari, o‘rmonlar, daryolar va tog‘larning muhofizlari, hosildorlik va sog‘likning himoyachilari sifatida ko‘riladi. Ular yaxshi bo‘lishi mumkin, lekin hurmat va ehtiyotkorlik talab qiladi.
Ruhiy an’anada devlarning ahamiyati