Читать онлайн Сем Камянёў

ПЕРШЫ ДЗЕНЬ

Магчыма, што нічога з гэтага і не адбылося б, калі б у той вечар Ясь не згадзіўся пайсці на рачную выспу пільнаваць суседскіх малых.

Паглядзець за дзецьмі больш ніхто не мог: дарослыя былі нечым занятыя. І ён, хоць і прахадзіў цэлы дзень невясёлы, вырашыў дапамагчы – спадзеючыся хоць такім чынам забыцца пра тое, што ў апошні час не давала яму спакою.

Выспа была зусім блізка ад берага. Да яе можна было прайсці па калена ў вадзе. Але местачковыя дзеці любілі дабірацца па-іншаму: на самаробных плытах. Ім не забаранялі гэтак забаўляцца пры ўмове, што за імі прыгледзіць Ясь альбо ягоная сяброўка Мірка, якія былі самымі старэйшымі і таму іншымі дзецьмі ўспрымаліся ўжо амаль як дарослыя. Не дазвалялася толькі нікому адплываць за выспу: рака была вялікая, хуткая і вірлівая.

Ясь і Мірка былі з аднаго горада. Больш за тое: яны хадзілі ў адну школу і адзін клас, да таго ж яшчэ так сталася, што і ўлетку яны ездзілі на вакацыі сюды, на поўдзень ад горада, у адно мястэчка. Мірка вучылася вельмі добра, вучоба давалася ёй лёгка. Яна была разумная і прыгожая дзяўчынка, адзіная дачка ў сваёй сям’і.

Невясёлыя Ясевы думкі былі менавіта пра яе. Колькі дзён таму ён, выйшаўшы на вуліцу, не ўбачыў Міркі… На другі дзень яе таксама не было. Тады ён вырашыў падысці да ейнага дома, каб даведацца, ці не здарылася што. Там яго сустрэлі сумныя бацькі дзяўчыны. Маці выглядала так, нібы ўсю ноч плакала (а так яно і было), а бацька быў як хмара.

– Ах, Ясю, – уздыхнула Мірчына маці, – нашая дачушка захварэла. Яна не зможа сёння выйсці.

– А ці можна яе ўбачыць?

Маці прапусціла яго ў дом.

Мірка ляжала ў сваім ложку. Яна заўважыла сябра і прыпаднялася.

– Ясь?

– Як ты?

– Ты бачыш… Шкада, што так.

Ясь стаяў і не ведаў, што сказаць. Мірка адвярнулася да сцяны. Ён не быў упэўнены, але яму здалося, што Мірка заплакала.

Некалькі наступных дзён Ясь таксама не выходзіў з дому. Ісці на вуліцу, калі там няма Міркі, яму не хацелася. А да яе самой нікога не пускалі. Доктар прыязджаў некалькі разоў, але, як зразумеў Ясь з размоваў дарослых, ёй рабілася ўсё горш і горш, і калі прайшло яшчэ тры дні, на Мірчыных бацькоў было зусім горка глядзець. Ясь даведаўся, што яе павінны павезці ў горад, у шпіталь. І гэта азначала, што справы сапраўды кепскія.

А мінулым вечарам, калі ўжо трэба было класціся спаць, ён незнарок пачуў, як ягоная бабуля кажа дзядулю:

– Зусім блага з Міркай… Сёння зноў быў доктар і сказаў, што паслязаўтра яе забіраюць, але ў яе нейкая рэдкая хвароба, лекаў ад якой няма, – па голасе Ясь зразумеў, што тут у бабулі навярнуліся на вачах слёзы. – Лекар сказаў, што ёй ужо нічым не дапаможаш…

Калі Ясь пачуў гэтыя словы, быццам востры халодны нож працяў ягонае сэрца. Ноччу ён спаў трывожна, шмат разоў прачынаўся і згадваў пра Мірку.

Таму ў гэты вечар, калі суседскія малыя сабраліся на выспу і іхнія бацькі папрасілі Яся прыгледзець за дзецьмі, ён пагадзіўся – у надзеі, што зможа пачаць думаць хоць пра штосьці іншае.

Дзяцей было пяцёра: два хлопчыкі – Стасік і Міколка, ды тры дзяўчынкі – Анэля, Алеся, а таксама Франчэся, самая малодшая, меншая сястра Анэлі.

– Фкавыце, а мовна я вавьму ф фабой мяфык? – запытала Франчэся.

– Можна, куды ж ты без яго? – адказаў Ясь.

– Фкавыце, а фто мы там будзем вабіць?

– Нам трэба адрамантаваць буданы, – сказаў Міколка.

– І зрабіць новыя вуды, – дадаў Стасік.

– І запекчы кілбаскі і хлеб, – сказала Анэля, якая ўвогуле любіла паесці.

Дзеці перабраліся на свой плыт, адвязалі яго ад калоў, закапаных глыбока ў бераг, і хутка даплылі да выспы. Іх выспа – а яны лічылі яе сваёй – была невялікая. Па берагах расло кустоўе, а ў цэнтры – некалькі хвояў.

Анэля разаслала посцілку, хлопцы назбіралі галінак, і Ясь, як самы старэйшы з іхняй кампаніі, расклаў вогнішча. Голле хутка разгарэлася, пачало лёгка патрэскваць, зашыпеў сасновы смаляк, і вечар напоўніўся такім апетытным пахам дымку, што дзеці хуценька ўзялі доўгія галінкі, ачысцілі іх ад кары, начапілі кілбаскі і паднеслі да полымя. Праз некалькі імгненняў кілбаскі смачна засквірчэлі, палопаліся, і кропелькі тлушчу сталі капаць у агонь.

– Кілбаскі па-выспаўску! – засмяялася Анэля. – Гэта мая любімая страва!

Дзеці падсілкаваліся і заняліся сваімі справамі. Стасік і Міколка папрасілі Яся, каб той паказаў ім, як фехтаваць на палках, але ў яго зусім не было настрою, і таму яны пабеглі рамантаваць буданы. Дзяўчынкі размаўлялі, збіраючы нейкія патрэбныя ім кветкі. Ясь сядзеў невясёлы і задумлівы. Дзень паціху заканчваўся, сонца хілілася да гарызонту, і над вадою вакол выспы пачаў з’яўляцца туман.

Цішыню вечара парушыў чыйсьці плач.

– Дзе Франчэся? – Ясь устрывожана зірнуў па баках.

– Яна гулялася са сваім мячыкам, я бачыў яе там, – паказаў у бок ракі Міколка.

Ясь стрымгалоў рынуўся туды і, выбегшы на бераг, адразу заўважыў малую.

«Мя-а-афык! Мя-а-а-а-афык!» – плакала Франчэся, церучы сваімі маленькімі кулачкамі вочы.

Ярка-чырвоны Франчэсін мячык, з якім яна не расставалася цэлае лета, уздымаўся і апускаўся на хвалях. На малую было шкада глядзець, так яна расперажывалася.

Было зразумела, што проста так мячык ужо не дастаць: ён усё далей адплываў ад выспы. Не вагаючыся, Ясь ускочыў на плыт і скіраваўся да прапажы. Некалькі разоў адштурхнуўшыся жэрдкай, ён амаль дасягнуў мэты, але ў апошні момант мячык патрапіў на хутчэйшую плынь, і як быццам бы чыясьці нябачная рука піхнула яго наперад. Аднак Ясь не адставаў. Ён канцом жэрдкі падцягнуў мячык і схапіў яго.

Дзеці, што стаялі на беразе і назіралі за ўсім, радасна закрычалі, але Франчэся не сунімалася, бо любімая цацка ўсё яшчэ была не ў яе. Каб не губляць часу, Ясь з усёй моцы кінуў мячык да выспы.

Чырвоны шар праляцеў дугой і плюхнуўся ў ваду ля самага берага. Светлавалосы Стасік лёгка дастаў яго і аддаў дзяўчынцы. Ясь узяў у рукі жэрдку і скіраваў плыт назад, адштурхоўваючыся ад дна. Заплаканая Франчэся ўжо ўсміхалася, Міколка павярнуўся, каб ісці да вогнішча, Анэля штосьці гаварыла Алесі.

І ў гэты момант жэрдка зламалася.

Тое, што ад яе засталося, сыходзіла ўглыб, у страшнае бяздонне. Яся стала адносіць ад выспы. Ён паспрабаваў падгрэбці рукамі, але марна – плыт закружыла і ў імгненне вынесла на быстрыню.

Трэба было тэрмінова нешта рабіць. Ясь скочыў у ваду, спрабуючы вярнуцца да выспы наўплаў. Але на гэтым месцы рака была ўжо настолькі шпаркая, што ён хутка зразумеў: ягоных сілаў проста не хапае. Ён пачаў шукаць вачыма плыт і з жахам убачыў, што той аднесла зусім далёка. Ясь развярнуўся і з астатніх сілаў паплыў назад. Адзенне моцна перашкаджала, чаравікі, напоўненыя вадой, па-здрадніцку цягнулі ўніз, і Ясь падумаў, што ён патоне.

Ягоная рука кранулася плыта, калі ён ужо амаль страціў дыханне, наглытаўшыся вады. Надзея на збаўленне перамагла страх і дадала моцы. Ён схапіўся за дошкі – адной рукой, затым другой, падцягнуўся і ўспоўз на плыт.

Нейкі час ён ляжаў тварам уніз, кашляючы і спрабуючы аддыхацца, потым сеў, абхапіўшы ногі рукамі…

Ясь дрыжаў – ці то ад холаду, ці то ад перажыванняў. Ён бачыў, што выспа безнадзейна аддаляецца, а дзеці ўсё яшчэ стаялі на беразе, махалі рукамі і крычалі яму. Але што менавіта яны крычаць, разабраць было ўжо немагчыма.

Яся несла рэчка. Несла хутка, і неўзабаве ён убачыў, што не пазнае наваколля: так далёка ад дома бабулі ён яшчэ ніколі не бываў. Ён разумеў, што дабрацца да берага яму ўжо ніяк не ўдасца. Плыт быў на самай сярэдзіне шырокай ракі, а плаваў Ясь слаба.

Сонца знікла за небасхілам, зрабілася прахалодна, і вада ў рэчцы пацямнела. Набліжалася ноч.

Туман, які з’явіўся спачатку як лёгкае мроіва, рабіўся ўсё больш густым. І ўрэшце стаў такім шчыльным, што Ясю здавалася, быццам ён плыве праз белую вату. Пра тое, што навокал – рака, можна было здагадацца толькі праз лёгкае пагойдванне дошак пад ім ды плёскат вады. Ясь вырашыў: хай будзе што будзе – кіраваць плытом ён усё роўна не мог.

Моцна хацелася спаць, вочы самі заплюшчваліся, і некалькі разоў на пару секундаў ён правальваўся ў сон. Але вечаровы холад і вільгаць не давалі заснуць, і Ясь, страсянуўшы галавою, імкнуўся думаць пра свой дом, пра блізкіх і пра Мірку…

Так, прачынаючыся ды зноў засынаючы, Ясь плыў і плыў. Адзенне яго паступова высахла. Але туман усё не сканчаўся, проста рабіўся то святлейшым, то цямнейшым. Праз шэрую смугу нічога не было відаць, толькі раз-пораз у глыбіні туману з’яўляліся – ці гэта Ясю толькі мроілася – дзіўныя цені. Незразумелая дрымота не адпускала яго. Ён знясілеў і ў перапынках паміж забыццём з цяжкасцю стараўся зразумець, што з ім адбываецца. Ясь не ведаў, як доўга плыве: то яму здавалася, што ён знаходзіцца тут пару гадзінаў, то быў перакананы, што мінула некалькі сутак.

* * *

Прачнуўся Ясь ад таго, што адчуў на сваім твары свежы салёны вецер. Ён расплюшчыў вочы: ад туману не засталося і знаку. Навокал была толькі ясная ноч і бязмежная вада – мора. Наперадзе ён убачыў абрысы высокіх пагоркаў – невядомая зямля падымалася з вады, асветленая ззаду, нібы німбам, імглістым месяцовым святлом.

Якім чынам ён апынуўся ў моры – Ясь не мог зразумець: у ягонай краіне былі толькі рэчкі і азёры, а найбліжэйшае мора знаходзілася так далёка і ад іх горада, і ад бабулінага мястэчка, што немагчыма было вось так проста апынуцца ў ім.

Начныя аблокі, быццам нябесныя фрэгаты, няспешна плылі над гэтай бяскрайняй воднай прасторай – наперад, у бок зямлі. Туды ж неслі хвалі і Ясеў плыт. Заставалася толькі чакаць…

Бераг быў ужо блізка, і Ясь з палёгкаю заўважыў, што праз кустоўе відаць ліхтары: яны разлівалі па наваколлі роўнае святло. Ясь налічыў іх некалькі штук. Значыць, на выспе ёсць людзі.

Калі плыт прыстаў да берага, Ясь з хваляваннем ступіў на незнаёмую зямлю. Навокал не было нікога. Ён адцягнуў плыт далей ад вады і скіраваўся да святла: ліхтары ззялі недалёка, трохі вышэй на беразе. Пясок пад нагамі змяніўся каменьчыкамі, а затым і травой. Бераг ледзь заўважна падымаўся ўгару, і Ясь асцярожна ішоў наперад, прабіраючыся праз зарасці і стараючыся не аступіцца ў цемры. «Калі ёсць ліхтары, – разважаў ён, – значыць, ёсць і дарога, ці, прынамсі, сцежка, па якой можна выйсці да жытла».

Вось і святло, зусім блізка. Ясь рассунуў рукамі галіны і спыніўся ў здзіўленні. Замест ліхтароў ён убачыў нешта зусім нечаканае: высокія, прыблізна трохметровай вышыні расліны – і наверсе кожнай гарэла белым святлом вялізная, круглая, як шар, кветка.

Ясь адчуў, як мурашкі прабеглі па скуры. Ён абышоў гэтыя расліны, задраўшы галаву і разглядаючы зыркія бутоны. Іхняе святло і сапраўды нагадвала ліхтарнае, не дзіва, што ён памыліўся здалёк. Ні дарогі, ні сцежкі тут не было. Зарасці, аднак, скончыліся. Заставацца тут не мела сэнсу, і ён вырашыў, што трэба ўзабрацца яшчэ вышэй на пагорак, каб агледзець наваколле.

Справа, на ўсходзе, цемра сыходзіла і неба рабілася шэрым. Ясь ішоў угару, часта дыхаючы і шкадуючы, што не напіўся ўдосталь вады яшчэ там, у тумане, на рэчцы. Пакуль ён падымаўся, світанак ужо афарбаваў неба ў разнастайныя адценні чырвонага і залатога. І якраз калі Ясь дабраўся да вяршыні, над зямлёй узышло сонца.

Адсюль было відаць далёка. Наперадзе раскінуўся няроўны, у пагорках, краявід, і Ясь заўважыў, што зямля тут мела дзіўнаваты карычнева-чырвоны колер. На паўночным усходзе, ледзь заўважная з такой адлегласці, стаяла адзінокая гара. Горы таксама былі на захадзе, значна бліжэй, – у ранішняй смузе быў бачны цэлы горны ланцуг. За спінай у Яся адбіваў сонечныя промні вялізны пусты акіян.

«Калі гэта выспа, то вялікая, – падумаў Ясь. – Трэба паглядзець, ці ёсць тут нехта, хто дапаможа вярнуцца дахаты…» І ён уздыхнуў, думаючы пра сваякоў, якія ўжо яго, відаць, шукаюць.

Куды скіравацца цяпер, ён не ведаў – і таму вырашыў проста пайсці далей. Шлях аказаўся нашмат больш цяжкім, чым здавалася спачатку. Мясцовасць не змянялася: навокал былі ўсё тыя ж пагоркі, і Ясь то ўздымаўся на іх, то спускаўся долу. Тут не было ўжо ніякіх дзівосных раслінаў, проста звычайная трава ды шэрыя камяні, і ён пачаў разважаць аб тым, ці не прымроіліся яму тыя высокія кветкі ноччу.

Калі надышоў поўдзень, Ясь прысеў, каб аддыхацца. Было вельмі горача і хацелася прахалоды, але моцна парыла, і нават у цені нельга было знайсці жаданага адпачынку. Ён сеў, прыхіліўшыся да валуна, прымружыў вочы, каб спакойна падумаць.

…Сонца ўжо прайшло сваю найвышэйшую кропку, калі Ясь, расплюшчыўшы вочы, зразумеў, што праспаў палову дня. Ён ускочыў, раззлаваны на сябе за тое, што страціў столькі часу, і з цвёрдым намерам як хутчэй знайсці людзей рушыў наперад. Ён ішоў угару, абыходзячы вялізныя валуны, што спакойна ляжалі ў мяккім моху гэтай зямлі. Чым вышэй, тым часцей сталі яны трапляцца – вялізныя, часта з цёмна-чырвоным адценнем, і амаль усе – вышэйшыя за Яся.

Так прайшло яшчэ некалькі гадзінаў. Ён думаў пра тое, што ўжо хутка трэба будзе шукаць месца для начлегу, калі, падняўшыся на грэбень чарговага пагорка, убачыў перад сабою даліну.

У даліне стаяў горад.

Адсюль можна было разгледзець сетку вуліцаў і абрысы невысокіх дамкоў. Непадалёк ад горада быў невялікі лес, яшчэ далей – штосьці падобнае да кар’ера. Стомлены апошнімі прыгодамі, Ясь сабраўся з сіламі і паспяшаўся ўніз, каб да захаду сонца дабрацца да людзей.

Тут, у даліне, трава амаль не расла – навокал была толькі чырванаватая зямля і такога ж колеру пыл. Горад пакрысе набліжаўся, і ў хуткім часе Ясь ужо змог разгледзець асобныя будынкі: яны былі простыя, аднапавярховыя.

Нечакана падзьмуў вецер, узняўшы ўгару хмары лёгкага пяску. Ясь нахіліў галаву, закрыў рот і нос кашуляй, каб было лепш дыхаць, і прымружыў вочы, працягваючы ісці далей. Зусім голая даліна, без скалаў і хоць якой расліннасці, не давала магчымасці дзе-небудзь схавацца і перачакаць. Калі вецер сціх, Ясь убачыў перад сабой дарогу, якая ішла аднекуль справа.

Гэтая дарога і прывяла яго ў горад. Ясь прайшоў уздоўж першых дамоў, азіраючыся па баках. Усе будынкі былі прастакутныя, з плоскім дахам. Сцены былі абмазаныя глінай, а ў некаторых Ясь заўважыў умураваныя камяні. Дамы адрозніваліся адзін ад аднаго ў асноўным толькі памерамі: некаторыя здаваліся зусім малымі – на двух-трох чалавек, іншыя ж выглядалі больш умяшчальнымі, праўда, апошніх было менш.

Пакуль што Ясь нікога не сустрэў. Вуліца была роўнай і сыходзілася ў далечы амаль у кропку, там, дзе, відавочна, быў гарадскі цэнтр.

«Спакойны горад», – падумаў Ясь.

Аднак нешта ў ім было не так.

Вецер падмятаў акуратна забрукаваную вуліцу, уздымаючы ў паветра іржава-чырвоны пыл. Ясь прайшоў наперад, мінуўшы яшчэ некалькі дамоў, і ўрэшце зразумеў, што яго збянтэжыла напачатку: тут не было чуваць прывычных гарадскіх гукаў.

Горад быў пусты. Ніводнага чалавека на вуліцах. Ні душы.

Тады Ясь вырашыў пашукаць людзей у дамах. Ён падышоў да найбліжэйшага будынка, узняўся на ганак і пастукаў у дзверы.

Цішыня. Ясь прыслухаўся… Ціха. Дзверы не адчынялі.

Ён падышоў да акна і, трохі павагаўшыся, пагрукаў у шыбу. Ніхто не адказаў. Ясь прыхінуўся да шкла, прыставіўшы абедзве рукі да твару, быццам маску для падводнага плавання, і зазірнуў у дом.

Унутры таксама нікога не было відаць. Толькі лаўкі, і на сценах – безліч паліцаў, прымацаваных на розных узроўнях, амаль ад падлогі да столі.

Чакаць чыйгосьці з’яўлення было бессэнсоўна. Ясь вярнуўся да ганка і пацягнуў дзверы на сябе. Яны з лёгкім рыпеннем адчыніліся.

– Добры дзень! – гукнуў ён і асцярожна прайшоў у пакой. Гэта была вітальня і кухня адначасова. Шырокі стол. На некаторых паліцах стаяў посуд: гліняныя талеркі, міскі і кубкі, металічныя лыжкі і відэльцы, ляжалі светлыя ручнікі і абрусы.

У суседнім пакоі аказалася некалькі драўляных ложкаў, засланых яркімі, пашытымі быццам з рознакаляровых тканінаў, коўдрамі. Агледзеўшы дом і не знайшоўшы нікога, Ясь выйшаў на вуліцу.

«Але ж павінен тут хтосьці быць! – думаў ён. – Горад выглядае так, быццам у ім жывуць людзі. Ці, прынамсі, нядаўна жылі».

Ясь прыпыніўся каля наступнага дома. І ў ім дзверы былі не зачыненыя. У нечым кухня-вітальня была падобная да той, што Ясь ужо бачыў. Але гэты дом быў больш багаты. Начышчаны металічны посуд пабліскваў у шафе. Стол быў засланы светла-шэрым абрусам, аблямаваным шырокай паласой гранатавага колеру, а высокія спінкі драўляных крэслаў былі пакрытыя разьбой у выглядзе складанага арнаменту з вінаградных лістоў. Але тут таксама нікога не было.

«Дзе ж усе? – дзівіўся Ясь. – Што тут магло здарыцца? Памерлі? Альбо збеглі адсюль з нейкай прычыны?» Калі хоць адна з гэтых дзвюх здагадак была правільнай, то гэта азначала, што тут – не самае лепшае месца.

Ежы на кухні не было ніякай, аднак каля сцяны на лаўцы стаяла драўлянае вядро, на дзве трэці напоўненае вадой.

Ясю моцна хацелася піць. Ён узяў з паліцы кубак, падышоў да вядра, зачарпнуў вады і паднёс да вуснаў. «Тут не было вайны, – разважаў ён, – гэта відавочна. Значыць, людзей не забілі. Можа, усе яны памерлі ад нейкай хваробы?» Не паспеўшы адпіць, ён рэзка адставіў кубак на стол.

«Не, на эпідэмію таксама не падобна, – разважаў Ясь. – Людзей проста няма, а такое ўражанне, што яны былі тут зусім нядаўна: на стале і на падаконнях яшчэ не назбіраўся пыл; вада ў вядры не выпарылася».

У гэты момант на акно сеў голуб. І, як быццам у пацвярджэнне таго, што жыць тут можна, недзе блізка забрахаў сабака. Адкінуўшы сумневы, Ясь зноў узяў кубак. Вада аказалася цеплаватая і зусім нясмачная, але піў ён прагна. Затым паставіў кубак на месца і выйшаў з дома.

Вялікае чырвонае сонца вылезла з-пад аблокаў і дакранулася да гарызонту – роўна паміж дамамі ў канцы вуліцы. Прайшоў ужо цэлы дзень, а ён яшчэ нікога не сустрэў, нічога не даведаўся.

Адпачыўшы некалькі хвілінаў на ганку, Ясь рушыў наперад. Вуліца выходзіла на плошчу, відаць, цэнтральную, і, пакуль яшчэ канчаткова не сцямнела, ён вырашыў скіравацца туды. Ясь ішоў, зазіраючы па дарозе ў вокны дамоў і выглядваючы хоць каго-небудзь у дварах і завулках. Але ўсё марна – ні ў адным акне вечаровага горада не запалілася святло, нідзе не было чуваць ні слова.

Галоўная плошча горада аказалася круглай. Ад яе, быццам прамяні намаляванага сонца, ва ўсе бакі разыходзіліся вуліцы. Яна таксама была бязлюднай.

Ясь расчаравана спыніўся і падумаў пра тое, як моцна ён хоча спаць. Доўгі шлях ад берага сюды забраў, здаецца, усе сілы. Ён заплюшчыў вочы і прыхінуўся спінай да сцяны будынка.

Перад вачыма, відаць, ад стомы, узніклі вогненна-залатыя кругі і лініі. Яны пачалі дзівосным чынам пераплятацца і, зусім нечакана для Яся, склаліся ў абрыс птушкі, падобнай да арла. Яркая вогненная птушка быццам бы ляцела, упэўнена расставіўшы крылы. Яся ахапіла глыбокае хваляванне, і ён, прымружыўшыся, назіраў за чароўным палётам. Раптоўна арол рассыпаўся на безліч залатых і рубінавых парушынак, што павольна аселі долу, стварыўшы абрысы плошчы, на якой стаяў Ясь. Ён здзіўлена расплюшчыў вочы і заплюшчыў зноў. Абрысы дамоў нікуды не зніклі, але, наадварот, сталі яшчэ больш яркімі. Не расплюшчваючы вачэй, Ясь павярнуў твар да вуліцы і зразумеў, што выразна бачыць яе: дамы стаялі перад яго вачыма, акрэсленыя зіхоткімі лініямі.

– Наперад! Схапіць яго!

Каманда была аддадзена недзе зусім побач. Ясь уздрыгнуў, расплюшчыў вочы і азірнуўся. У тое ж імгненне некалькі цёмных сілуэтаў пачалі імкліва набліжацца да яго. Разважаць не было часу. Ясь ірвануў праз плошчу.

– Імем Вормара ты арыштаваны! Стой! – данёсся ззаду злосны крык.

Але гэта толькі надало Ясю імпэту. Выбегшы на вуліцу, ён крута павярнуў направа, у вузкі завулак. Тут было ўжо зусім цёмна. Ён пабег далей, яшчэ пару разоў, наўздагад, нырнуўшы кудысьці ў неасветленыя вулачкі, і са здзіўленнем зразумеў, што крокі тых, хто яго даганяў, спыніліся за некалькі дамоў ад яго. Колькі іх там?

– Дзе ж ён падзеўся? – злаваў адзін з невядомых. Відаць, ён быў галоўны.

– Толькі што быў тут… Кепска, што ўжо амаль цёмна, як тут каго знайсці? – адказаў другі.

– Шэф нам не даруе, калі мы ўпусцім гэтага хлопца, – азваўся трэці.

– Сцямнела, час запаліць паходні, – працягнуў першы голас. – Раздзяляемся. Кожны правярае свой кірунак. Я іду проста, ты – налева, а ты – направа. Браць яго жывым. Пажадана.

«Значыць, іх сама меней трое».

Ясь застыў на месцы і пачаў паўтараць сам сабе: «Толькі б не знайшлі. Толькі б не знайшлі».

Той, каго адправілі направа, пайшоў у ягоны бок.

Ясь зразумеў, што шанцаў збегчы ад пераследнікаў амаль няма. Ён не ведае горада, не мае ніякага ўяўлення, куды ён зараз бяжыць і дзе можна схавацца.

Крокі набліжаліся.

Каб супакоіцца, Ясь заплюшчыў вочы, ліхаманкава стараючыся нешта прыдумаць. Што рабіць? Бегчы далей? Але куды? Схавацца ў доме? І тут ён зноў заўважыў, што дзіўная з’ява не пакінула яго: з заплюшчанымі вачыма ён усё яшчэ бачыў абрысы дамоў і вуліцу. Бачыў нават лепш, чым звычайным зрокам у гэтай ужо амаль начной цемры.

Здзіўляцца і разбірацца ва ўсім гэтым не было часу, і, з заплюшчанымі вачыма, Ясь павольна ступіў крок. Потым яшчэ адзін, і яшчэ некалькі.

Пераследнік быў ужо недзе зусім блізка, і Ясь рашыўся: ён ціха пайшоў, а затым асцярожна пабег, не расплюшчваючы вачэй. Усё выглядала настолькі дзіўным, што нават страх быць схопленым адышоў на другі план. Ясь пабег хутчэй, але пасля чамусьці спалохаўся такой сваёй адвагі, пачуццё радасці і свабоды адразу знікла, і ён расплюшчыў вочы.

Нічога не было відаць. Некалькі метраў прабегшы ў цемры, ён з усяго маху ўдарыўся аб выступ сцяны. Яго адкінула назад, на нейкія паліцы з глінянымі гаршкамі. Шум быў такі, што можна было пабудзіць увесь горад, калі б у гэтых дамах хоць нехта жыў.

– Ён тут, сюды! – штомоцы закрычаў адзін з тых, хто паляваў на Яся.

Ясь паспрабаваў устаць, але галава закружылася, і ён змог толькі сесці. У вушах стаяў тонкі звон. З таго боку, адкуль даляцеў крык невядомага, Ясь бачыў, як скача ўверх-уніз і становіцца ўсё больш зыркім агонь паходні.

«Чаго б гэта ні каштавала, трэба ўстаць. Спачатку на калені. Рукой абаперціся на сцяну. Цяпер раз, два, тры – пад’ём!» Ясь няўпэўнена ўстаў на ногі. Як на злосць, з-за шчыльных аблокаў на некалькі імгненняў паказаўся месяц, і хоць адразу схаваўся, зноў апусціўшы горад у цемру, гэтага хапіла пераследнікам, каб зарыентавацца.

– Вось ён! Стаяць! – данеслася да Яся.

«Цалкам з вамі згодны, – прашаптаў ён. – Стаяць! Не падаць!»

Яго павяло ўбок, але ён змог утрымацца на нагах і прытуліўся да сцяны.

За першай паходняй паказаліся яшчэ чатыры. «Іх не трое. Пяцёра».

Злёгку калываючыся, Ясь адарваўся ад сцяны, зноў заплюшчыў вочы і, перамагаючы галавакружэнне, пабег. І чым хутчэй, тым больш упэўнена ён бег. Абрысы вуліцаў і дамоў хісталіся за ягонымі заплюшчанымі павекамі, расплываліся, калі яму даводзілася рэзка павярнуць ці пераскочыць перашкоду на дарозе.

Чарговы паварот. І яшчэ адзін.

Ясь апынуўся на ўскраіне горада. Ён дабег да канца вуліцы і спыніўся. Тут – апошнія дамы, за імі – цёмная прастора. Адступаць не было куды, але і наперадзе больш нічога не было бачна. Ясь расплюшчыў вочы. «Дарма я сюды выбег, – са шкадаваннем падумаў ён. – Што далей?»

У гэты момант з-за хмараў зноў выплыў месяц і асвятліў наваколле: за некалькі сотняў метраў наперадзе быў лес. Ясь кінуўся туды.

Ён бег ужо з апошніх сілаў і адчуваў, што гэта адзіны шанц схавацца. У галаве шумела, моцна балеў правы бок, а дыханне канчаткова збілася. Толькі б дасягнуць лесу… Схавацца сярод дрэваў…

Ясь пачуў за сабой воклічы пераследнікаў. Яны выбеглі з горада і заўважылі яго.

З кожным крокам ратавальны лес набліжаўся. Хмары на небе разыходзіліся, і ў святле месяца хлопец заўважыў, што лес быў дубовым гаем. Ясь сабраў усе свае сілы і праз некалькі секундаў дасягнуў ценю дрэваў. Прабегшы яшчэ метраў пяцьдзясят углыб дубровы, ён спыніўся: трэба было тэрмінова знайсці хоць які схоў, пакуль яго не заўважылі. Пра тое, каб залезці на дрэва, не было i гаворкi: дубы былі высокія, старыя, і нават да самых нізкіх галінаў даскочыць немагчыма.

Цяжка дыхаючы, Ясь пайшоў наперад. Гай не быў густы: дрэвы стаялі, не перашкаджаючы адно адному. Ясь адчайна аглядаў наваколле, шукаючы, дзе схавацца, у жаху ад разумення, што гэты лес наўрад ці чым яму дапаможа. Паходняў пераследнікаў адсюль не было відаць, але ён чуў, як раз-пораз далятаў гук іх галасоў і трашчалі пад нагамі галінкі.

…Нават у такой сітуацыі гэтае дрэва проста заваражыла яго. Дуб быў невымоўна вялікі. Старажытны. Моцны. Штосьці незвычайнае было ў ім. Ясь глянуў на камель, а затым задраў галаву ўгару і агледзеў разложыстыя галіны. У святле месяца яны выглядалі як магутныя карані, што ўрасталі ў паветра і непахісна трымаліся за неба.

«Карані! – раптам зразумеў Ясь. – Вось што адметнае ў гэтым дрэве!» Ён нахіліўся і ўважліва прыгледзеўся.

Карані разыходзіліся наўкола, дзіўна перапляталіся, але самае галоўнае – якраз каля таго месца, дзе стаяў хлопец, яны выходзілі з камля вышэй за ўзровень зямлі – настолькі, што можна было паспрабаваць залезці пад іх.

Ясь лёг на жывот і папоўз пад карані, нагамі намацваючы шлях. Ён ужо напалову схаваўся пад дубам, як ногі ўперліся ў камель. Далей ходу няма.

На бліжэйшых дрэвах з’явіліся водбліскі паходняў.

Некалькі імгненняў Ясь страціў, разгубіўшыся і не ведаючы, што рабіць далей. Выбірацца назад было ўжо бессэнсоўна. Ён не паспее збегчы. Схавацца ў каранях не атрымалася.

Паміж дрэвамі замільгалі агні. Зусім блізка.

Ясь вырашыў паспрабаваць яшчэ раз. Ага! Здаецца, збоку ёсць трохі прасторы. Але ці ўдасца яму так выгнуцца? Ён лёг на правы бок і пачаў залазіць усё далей і далей пад дрэва.

– Ды дзе ж ён?!

Пераследнікі выйшлі з-за дубоў якраз тады, калі плечы і галава Яся схаваліся пад каранямі.

– Я бачыў, як ён бег кудысьці сюды, – адказаў адзін з іх.

Насупраць схову з’явілася пляма святла, і проста перад сваім тварам Ясь убачыў скураныя боты, аздобленыя зверху тонкай палоскай шэрага футра.

– Яму ад нас не збегчы, – працягваў першы голас. – Лес зусім невялікі. Але чым раней мы яго зловім – тым нам лепш. Даўжэй паспім. Гэй ты! – цяпер ён зароў ва ўсё горла кудысьці ўглыб дубровы. – Дзе ты там хаваешся?! Давай, выходзь!

Ясь стараўся не дыхаць, баючыся, што яго пачуюць.

– Прачасаць увесь гай! Стаць шарэнгай, дыстанцыя дваццаць крокаў!

Боты зніклі.

Ясь змог набраць поўныя грудзі паветра і ўздыхнуць. Схоў хоць і не выдатны, але які ёсць. Ён вырашыў чакаць тут раніцы.

Але месца пад каранямі было зусім няшмат, і ён зразумеў, што ў такой паставе ён не зможа праляжаць доўга. Ясь пачаў павольна, каб не нарабіць шуму, паварочвацца, і ў гэты момант яму падалося, што глеба пад ім прасядае. Ён інстынктыўна падаўся наперад, але было ўжо запозна: Ясь адчуў, што правальваецца.

Ён саслізгваў уніз разам з вільготнай, цяжкай зямлёй, і Ясю здалося, што гэтая яма ніколі не скончыцца. Нарэшце ён упаў на дно.

Ён ляжаў у поўнай цемры, чакаючы, што зараз яго засыпле зямлёю. Але было ціха. Ясь паварушыўся: здаецца, нічога не паламаў. Трэба было выбірацца назад. Ён падняўся на ногі, вытрас зямлю з валасоў і намацаў сцены. Яма была амаль вертыкальнай. Ясь паспрабаваў лезці наверх, але на сценах не было нічога, за што можна было б зачапіцца ці на што можна было б паставіць нагу. Пасля некалькіх няўдалых спробаў, цалкам змучаны, ён вырашыў спыніцца.

Але думаць спакойна не атрымлівалася. Няўжо вось так усё і закончыцца, тут, у нейкай незразумелай і цёмнай яме, дзе яго ніхто – нават ягоныя пераследнікі – ніколі не знойдзе? Дзе выйсце? Можа, яшчэ раз заплюшчыць вочы ў спадзеве на дзіўнае святло, якое ён бачыў наверсе? Ясь так і зрабіў.

Нічога.

Так і ведаў…

Хаця пачакай.

Нешта быццам бы з’явілася перад вачыма, нейкая светлая кропачка. Але адразу ж знікла.

«Гэта ад стомы?»

Не, нешта ўсё-такі ёсць. Вакол хлопца пачалі праяўляцца, пакрысе вымалёўвацца залаціста-чырвоныя абрысы гэтага месца. У хуткім часе Ясь змог разабраць, што лаз падымаецца ўверх і трохі ўбок і губляецца ў цемры. Уздых горычы вырваўся з ягоных вуснаў: стала зразумела, што падняцца тут немагчыма. Ён некалькі разоў расплюшчваў вочы, але толку ад гэтага не было. У нязручным тунэлі, зробленым ці то людзьмі, якія зусім не клапаціліся пра камфорт тых, хто будзе ім карыстацца, ці то прыхамаццю прыроды, якая пракладала шлях так, як было зручна толькі вадзе, панавала абсалютная цемра – святлу месяца сюды было не дабрацца.

Ясь зноў заплюшчыў вочы і вырашыў разгледзець дно ямы. Яно было завалена глебай, разам з якой ён сюды ўваліўся. Ён прысеў і, на сваё здзіўленне, убачыў, што супрацьлеглая сцяна ямы не даходзіць да дна: паміж ёй і глебай быў невялікі прагал.

Ясь падабраўся бліжэй, схіліўся і зразумеў, што лаз ідзе далей. Верхні вузкі тунэль тут амаль пад простым кутом пераходзіў у больш шырокі, які ішоў, як яму здалося, паралельна паверхні зямлі. «Калі дарогі назад няма, значыць, трэба ісці наперад», – падумаў Ясь і пачаў разграбаць пясок. Урэшце ён расчысціў лаз настолькі, што можна было прасунуцца.

Гэты тунэль сапраўды быў куды больш шырокі. Хлопец споўз у яго па насыпанай зямлі і выпрастаўся ва ўвесь рост. Тунэль ішоў спачатку без нахілу, а потым стаў заўважна скіроўвацца ўніз. Ясь спачатку баяўся, што ўвапрэцца ў глухую сцяну, затым чакаў, што яшчэ крыху – і ён некуды выйдзе, але ход усё не канчаўся. Праз нейкі час спуск стаў зусім стромкім, і абрысы наперадзе пачалі рабіцца цьмянымі, аж пакуль перад заплюшчанымі вачыма не паўстала непраглядная цямрэча. Ён прайшоў так яшчэ некалькі крокаў і спыніўся. Куды ісці далей – было незразумела. Па ілбе, нягледзячы на падземную прахалоду, прабеглі кропелькі поту. Ясь азірнуўся назад, зноў паглядзеў наперад – цемра, здавалася, яшчэ больш згусцела.

Ён стаяў нерашуча, не ведаючы, што можа быць наперадзе. «Расплюшчыць вочы? А што, калі я ўбачу толькі цемру?» Ён павагаўся секунду, быццам асцерагаўся страціць апошнюю надзею, і расплюшчыў вочы.

Асляпляльнае святло ледзь не збіла Яся з ног. Ён аж схіліўся ад нечаканасці.

Трохі ператрываўшы, пакуль вочы перастануць балець, хлопец, паволі прыпадымаючы вейкі ды прыкрыўшы твар рукою, паспрабаваў зноў зірнуць навокал. Калі яркае мігценне ўваччу ўляглося, Ясь убачыў, дзе апынуўся.

Ён быў на беразе вялікага падземнага возера, з якога і сыходзіла святло. Пасярод возера стаяла старажытная вежа.

Яна ўздымалася недасяжна высока – як падалося Ясю, метраў на сто. Падсветленая знізу вадой, вежа гублялася недзе далёка ўверсе, і абрысы яе вострага даху можна было толькі ледзь-ледзь разгледзець. Столі ж самой пячоры было не відаць – азёрнае святло на такую вышыню проста не сягала.

Ясь бачыў, што знаходзіцца на невялікім, зусім вузкім беразе. Возера было спераду і злева ад яго, а справа ўгару ішла і знікала ў цемры стромая сцяна пячоры. За сабой ён, азірнуўшыся, убачыў праход, з якога выйшаў: цёмны, вузкі, трохі вышэйшы за ягоны рост.

Па дробных берагавых каменьчыках Ясь зрабіў некалькі крокаў да вады. Возера ззяла зыркім рубінавым з залатымі пералівамі святлом, адкідвала дрыготкія блікі на камяні і сцены пячоры.

Ясь прысеў на беразе, дакрануўся да яркай вады і павольна апусціў у яе сваю далонь. На дотык вада была звычайная, хіба што трохі халаднейшая за рачную. Ён дастаў з возера невялікі каменьчык і ўбачыў, што і ягоная далонь, і каменьчык таксама свецяцца, але ззянне гэтае было значна слабейшым. Яно згасала на вачах, і, калі вада высахла, знікла і святло.

Да вежы было каля двухсот метраў. Ясь увайшоў у возера і нетаропка пакрочыў, чакаючы, што вось-вось бераг рэзка пойдзе ўніз – і ён не дастане дна. Аднак узровень вады не змяняўся, яна даставала яму толькі да костачак, і Ясь пайшоў наперад, здзіўлены і ўзрадаваны, што яму не давядзецца плысці. Ён ступаў у халоднае ззянне, і лёгкія хвалі святла разыходзіліся па вадзе.

Падыходзячы ўсё бліжэй да вежы, Ясь разглядваў яе. Высачэзная, з разнастайнымі вокнамі, вежачкамі і байніцамі, яна заварожвала сваёй таямнічасцю. «Цікава, ці ёсць там хто? – думаў Ясь. – І што гэта за людзі, якія маглі б жыць тут, пад зямлёй?»

Праз некалькі хвілінаў ён дабраўся да падмурка. Прыступкі, ніжнія з якіх хаваліся ў вадзе, вялі да ўвахода: да вялізных, закругленых уверсе жалезных дзвярэй з кальцом замест ручкі. Ясь узяўся за гэтае кальцо і з усёй моцы пацягнуў на сябе.

У гэтай вежы нехта жыў. Унутраная пляцоўка была асветленая. Ясь устаў на дыбачкі і зняў замацаваную на сцяне паходню. Як ён і меркаваў, унутры на навершы была наліта азёрная вада. Паставіўшы паходню на месца, ён падышоў да вінтавой лесвіцы, якую заўважыў насупраць, і пачаў падымацца наверх.

Ісці было складана, высокія прыступкі рабілі ўзыходжанне павольным. «Хаця, з іншага боку, – думаў Ясь, цяжка перастаўляючы здранцвелыя ногі ды згадваючы кніжкі па гісторыі, – зразумела, чаму збудавалі менавіта так: абараняцца ў такой вежы нашмат лягчэй, бо па вузкай і стромкай лесвіцы не зможа ўзбегчы адразу цэлы атрад нападнікаў». Вада з паходняў, што былі развешаныя ўздоўж сценаў, свяціла лагодна і роўна, і гэта зусім не было падобна да трапяткога й няўстойлівага святла, якое дае агонь.

Ясь падымаўся каля дваццаці хвілінаў і толькі аднойчы спыніўся, каб аддыхацца і адпачыць. Яму ўжо хацелася, каб гэты бясконцы пад’ём хутчэй скончыўся, і з невымоўнай палёгкай ён убачыў апошнія прыступкі. Падняўшыся, ён ступіў у прыцемак верхняга пакоя вежы. У гэты самы момант чыясьці рука заціснула яму рот. Праз долю секунды Ясь ужо ляжаў на падлозе тварам уніз, адчуваючы, як яму балюча ўперліся каленам у спіну, а зведзеныя ззаду рукі моцна замотваюць вяроўкай.

– Дзе астатнія? – пачуў хлопец над сабою суровы шэпт.

– Я адзін, – ледзь вымавіў ён.

Нябачны ў цемры чалавек даў яму падняцца, але тут жа спрытна схапіў за звязаныя рукі, адвёў іх назад і ўверх, і Ясю давялося нахіліцца. Так чалавек пазбавіў яго ўсякай магчымасці вырвацца й завёў у суседні пакой. Там ён наўмысна пасадзіў Яся пад паходняй, а сам застаўся ў цені.

– Няўжо ў Вормара не хапае байцоў, што яны адправілі юнака? У цябе ж яшчэ малако на губах не абсохла! – у голасе Ясь пачуў непрыхаванае здзіўленне. – І што гэта за дзіўная вопратка?

– Гэта нармальная воп…

– Ты хто такі? – рэзка перабіў незнаёмец.

– А ты хто? – Ясь не ведаў, як трэба гаварыць з нападнікам: на ты, альбо на вы, але, седзячы са звязанымі за спінай рукамі, вырашыў, што тут не да цырымоніяў. – Наконт жа гэтага твайго Вормара…

– Ну-ну, асцярожней, ён мне не «мой», – тон захопніка стаў пагрозлівым.

– …наконт жа Вормара, – працягнуў Ясь, – я ведаю толькі, што ягоным імем мне загадвалі спыніцца тыя людзі, якія хацелі мяне схапіць.

– Што ты кажаш? – іранізаваў голас. – І дзе ж гэта было?

– У пустым горадзе.

– І ў якім жа з пустых гарадоў?

– Як «у якім»? Тым, што зверху, над гэтай пячорай.

Ясеў захопнік рэзка выйшаў на святло. Гэта быў мужчына гадоў трыццаці, цёмна-русы, у вопратцы, што нагадала Ясю сярэднявечныя строі, якія ён калісьці бачыў у музеі. Незнаёмец памаўчаў некалькі секундаў, а затым хмыкнуў:

– Ты думаеш, я паверу ў байку, што ў горадзе нікога няма? Спахаплюся, пабягу наверх – і патраплю ў лапы шпегаў? – ён пасунуў да сябе крэсла і сеў насупраць Яся. – Хлопча, я не ведаю, чаму ты пайшоў служыць Вормару – і мне цябе нават трохі шкада, – але твае сябрукі закінулі цябе сюды як нажыўку. Падумай пра гэта. І распавядзі мне ўсю праўду.

Ясю здалося, што тут, пад зямлёй, яму не хапае паветра. Ён раптам успацеў, кроў тахкала ў скронях, і ўсё гэта не давала сабрацца з думкамі.

– Праўду? – крыкнуў Ясь. – Праўда ў тым, што я не ведаю, дзе я і чаму тут! Я не ведаю, за каго лічыце мяне вы і за каго тыя людзі, што там, наверсе! Праўда ў тым, што мне трэба вярнуцца ў свой дом, які знаходзіцца немаведама дзе, вярнуцца назад, праз мора, праз гэты незразумелы туман!

Чалавек моўчкі глядзеў на хлопца.

– Ды й навошта тым людзям наверсе, – працягнуў пасля паўзы Ясь, – трэба было б штосьці прыдумляць з «нажыўкай»? Калі ім вядома, дзе вы, то чаму яны не спусцяцца і не схопяць вас?

Мужчына ўстаў і пачаў хадзіць узад-уперад. Затым павярнуўся да хлопца:

– Паўтары, што ты сказаў пра туман?

– Мой плыт панесла рэчка, і я патрапіў у нейкі дзіўны туман, такога я раней ніколі не бачыў… Ён узяўся невядома адкуль. Не ведаю, як доўга я ў ім плыў… Затым апынуўся ў акіяне, і ўрэшце мяне вынесла да берага.

Чалавек глядзеў Ясю проста ў вочы:

– Ты жывеш у Эферыі?

– Дзе?

– Эферыя. Наша краіна. Наша выспа.

Выспа… Раней Ясь мог бы толькі марыць пра тое, каб апынуцца на выспе, на якой-небудзь дзіўнай зямлі. Але зараз, тут, ён не адчуваў ніякай рамантыкі. Ён адно запытаўся – чамусьці асіплым голасам:

– Гэта далёка?

– Я думаю, хлопча, што гэта вельмі далёка… Дык што ў цябе за адзенне, ты кажаш?

– Звычайнае, у нас усе так апранутыя: штаны, кашуля, чаравікі.

– Як цябе завуць?

– Ясь. А вас як?

Чалавек падышоў да Яся і пачаў развязваць яму рукі.

– Маё імя Стэфан. Мяне завуць таксама Шосты Захоўнік, але для цябе гэта нічога не значыць, калі ты не з Эферыі. Дарэчы, звяртайся да мяне на ты.

Нечаканае вызваленне, здаецца, адабрала ў Яся рэшту сілаў. Калі Стэфан прапанаваў яму прайсці ў суседні пакой, Ясь падняўся, разумеючы, што зараз можа паваліцца: так дрыжалі яго калені.

Гэты пакой быў большы і лепш асветлены. Тут стаяў доўгі стол з крэсламі вакол, вялікі пясочны гадзіннік, на сценах віселі дзівосныя прыгожыя шчыты і самыя разнастайныя мячы – ад кароткіх да вялікіх двусечных, некалькі відаў арбалетаў і лукаў.

Ясь не паспеў разгледзець як след усё гэтае багацце на сценах, як ягоны новы знаёмец прынёс і паставіў перад ім некалькі талерак з ежай, а таксама срэбны графін.

– Частуйся, брат! – Шосты Захоўнік сеў насупраць яго.

Ясь убачыў перад сабой хлеб, некалькі гатункаў сыру, зялёную цыбулю, яблыкі і яшчэ нешта з гародніны і садавіны, якіх ён не ведаў.

– Раскажы мне, што ты бачыў наверсе, у горадзе, – Стэфан наліў яму вады з выкшталцонага графіна ў такі ж срэбны, з прыгожым арнаментам, келіх.

Ясь паднёс келіх да твару: вада злёгку пахла балотам. Такой жа яна аказалася і на смак – рыхтык тая, што была ў доме пустога горада.

– Наверсе нікога няма. Калі не лічыць тых людзей, што хацелі мяне злавіць.

– Ты ішоў сюды ад мора? Па дарозе нікога не сустракаў?

– Так, я ішоў з самай раніцы. Але нікога не бачыў.

– Вось, значыць, чаму старэйшына не з’яўляўся апошнія дні. Яны іх арыштавалі, усіх…

– Хто «яны»?

– Прыслужнікі Вормара. Тыя, хто незадорага прадасць і свой народ, і сваіх бацькоў… – Стэфан устаў з-за стала. – Але, прабач, ты паеш спачатку.

Ясь узяўся за эферыйскую ежу. У гэты час Шосты Захоўнік хадзіў па пакоі, і Ясь пачуў, як ён задуменна сказаў сам сабе: «Такога яшчэ ніколі не было…»

– Ну як? Выбар ежы тут не вельмі вялікі…

– Не, шчыры дзякуй, усё было смачна, – пра ваду Ясь вырашыў прамаўчаць. – А што гэта за месца?

– Пячора Эйлон – гэта адно з самых патаемных месцаў Эферыі. Падземная вежа была пабудаваная яшчэ ў часы першых старэйшынаў Чырвонай Руды – горада, што там, наверсе. Тут можна было схаваць нешта ці схавацца самому, будучы ўпэўненым, што ніхто ніколі цябе не знойдзе. Адзіная нязручнасць – што ваду з гэтага возера нельга піць. Дарэчы, у даўнія часы яго ўзровень мог уздымацца вельмі высока – возера насычалася падземнымі рачулкамі, таму і вежу пабудавалі такую, пад самую столь пячоры.

Ясь устаў, падышоў да вузкага акна і паглядзеў уніз.

– Чаму вада свеціцца?

– Тамаш, старэйшына Чырвонай Руды, кажа, што вада тут такая з-за самой пячоры, але дакладна ён і сам не ўпэўнены. Увогуле, пра гэтую пячору да сённяшняга вечара ведала толькі два чалавекі: ён і я. Як жа ты яе знайшоў?

Ясь распавёў Стэфану пра ўсе прыгоды, якія нядаўна перажыў: пра ўцёкі з заплюшчанымі вачыма, пра дуб і падземны шлях сюды.

– Ну, брат… Даўно нішто мяне так не здзіўляла, – прамовіў Стэфан. – Скажу шчыра, мне цяжка паверыць у тую пагоню ўсляпую… – ён узняў руку, бачачы, што Ясь збіраецца яго перапыніць. – Але калі я паверыў, што ты прыплыў з-за туману, то мушу прыняць і гэта.

– Мне няма сэнсу падманваць.

– Значыць, быў дуб? Тамаш неяк казаў, што ў старажытнасці ў пячору быў яшчэ адзін ход. Атрымліваецца, потым яго засыпалі зямлёй, а зверху і навокал пасадзілі дубы.

– Навошта?

– Можа таму, што ў Эферыю пазней прыйшлі спакайнейшыя часы. Войны паміж гарадамі спыніліся, хавацца не трэба было, і падземным сховам больш не карысталіся. А веды пра існаванне вежы перадавалі ад старэйшыны да старэйшыны – на такі выпадак, як мой.

– А што за выпадак?

– Калі казаць коратка, то Вормар – той чалавек, які сядзіць зараз на пасадзе Уладара Эферыі, – палюе на мяне. У гэтым горадзе былі мае сябры. Тамаш схаваў мяне ў вежы. І, баюся, усіх за гэта арыштавалі.

– І дзе зараз тыя людзі?

– Адзінае месца, куды іх маглі павесці, – гэта Лагер у Пустэльні, – Шосты Захоўнік нявесела пасміхнуўся. – Даўно я там не быў.

– Ты збіраешся пайсці туды?

– Гараджане заплацілі занадта дарагі кошт за маю свабоду. Я абавязаны паспрабаваць ім дапамагчы, – Стэфан памаўчаў. – Я выходжу перад світанкам. Мы зможам разам падняцца ў горад, так, каб нас не заўважылі. Я пакажу, дзе можна набраць вады. Шкада, што не ўдасца паразмаўляць больш падрабязна, мне было б цікава даведацца пра гэты туман… Тваё з’яўленне тут – гэта ўжо сама па сабе дзіўная справа. Так ці інакш, табе, Ясь, лепш не заставацца ў гэтай ваколіцы, я б параіў табе ісці ў сталіцу, у Вертагард.

Ясь паглядзеў Стэфану ў вочы:

– Як мне вярнуцца дадому?

– На тваё пытанне ў мяне няма адказу. Але магу сказаць, што праз туман, як ты сюды прыплыў, ты не вернешся. Да туману можна даплыць: за суткі на добрым караблі. Але прабрацца праз яго немагчыма, гэты туман атачае ўсю Эферыю, – і, заўважыўшы выраз твару Яся, Стэфан паспяшаўся дадаць: – Аднак ёсць чалавек, які зможа адказаць на тваё пытанне, – Геранім.

– Хто гэта?

– Ён – мой сябра, і ён – чалавек, які верыць, што такія цуды, якія адбыліся з табой, магчымыя. Геранім прачытаў безліч старажытных хронік, таму часам яму вядома тое, чаго не ведае больш ніхто. Ён будзе рады з табой пагаварыць. І, думаю, зможа дапамагчы табе.

– Дакладна зможа?

– Я не быў бы ў гэтым упэўнены, калі б некалькі месяцаў таму ў нас не адбылася адна цікавая размова.

Ясь з надзеяй паглядзеў на Стэфана. Той працягнуў:

– Акурат пра гэта мы і гаварылі – пра туман. Геранім знайшоў адзін вельмі стары рукапіс у Горным, мястэчку на ўсходзе Эферыі. Як ён сказаў, гэта быў тэкст «з самага світанку нашай гісторыі, з часоў першых Уладароў». Пергамент амаль разваліўся, мова была такая, на якую нашая ўжо мала падобная, але ён разабраўся.

– І… і што там было?

– Там была гісторыя пра тое, што ў тыя даўнія часы вельмі зрэдку, але здаралася, што ў Эферыю траплялі іншыя людзі – як і ты, праз туман, з мора. Назад такой самай дарогай ніхто з іх вярнуцца не змог…

У Яся сціснула горла.

– Калі ніхто не змог, то ў чым тут можа быць дапамога мне? – расчаравана сказаў ён.

– Не спяшайся, гэта не ўсё. Аднойчы, на здзіў Трэцяму Уладару Эферыі, адзін з ягоных памочнікаў знайшоў шлях, як вярнуць такога чалавека назад. Калі на выспе з’явіўся чарговы – і апошні – нечаканы вандроўнік, таму памочніку ўдалося гэта зрабіць. Вось, у Гераніма ёсць гэтыя запісы.

– Відаць, твой сябра здзівіцца, калі ўбачыць мяне, – сказаў Ясь. – Якраз такога «нечаканага вандроўніка».

– Здзівіцца – гэта яшчэ мала сказана! Яго так захапіў гэты стары тэкст, што ён гаварыў пра яго вельмі доўга, а звычайна ён чалавек маўклівы.

– Значыць, я іду да Гераніма! – рашуча сказаў Ясь. – Як да яго дабрацца?

– Час цяпер у Эферыі не зусім спакойны. Трэба будзе ісці асцярожна.

– Добра, буду асцярожны. Як бы там ні было, але мне трэба знайсці яго, каб вярнуцца дадому. Іншага ж варыянту ў мяне няма.

– Геранім жыве ў сталіцы. Запомні месца: вуліца Замкавая, яна ідзе ад Цэнтральнай плошчы; на ёй знойдзеш карчму «Ля Магістрата», у яе дварах – невялічкая крама, называецца «Кнігі і Рэчы». Гэта там. Зойдзеш да яго, скажаш: «Я шукаю працу кніжнага падмайстра». Ён запытае, што ты ўмееш. Адкажы: «Раблю пераплёт для старых кніг». Так ён зразумее, што ты ад мяне. Я часам адпраўляў да яго нашых людзей, калі ім трэба была дапамога… Запомніў?

– Так.

– Калі ўсё будзе добра, дабярэшся адсюль за некалькі дзён. Галоўнае, каб хапіла вады. Зрэшты, я дам табе некалькі залатых манет, ваду ты зможаш купіць па дарозе.

– Ваду?

– Ну так. Дарога ж не блізкая. А ў Эферыі зараз вады мала. Тая, што ёсць, – кепская. У лепшым выпадку – на смак як балота. Раней было не так.

– А што здарылася з вадой?

– Адно магу сказаць дакладна: з таго часу як Вормар абвясціў сябе Уладаром, гэта значыць за апошнія дваццаць чатыры гады, з вадой робіцца невядома што: крыніцы і калодзежы высыхаюць, вада ў рэках псуецца. Спачатку яно было быццам незаўважна. Але зараз гэта пакута для ўсіх жыхароў Эферыі.

Ясь кінуў позірк на срэбраны келіх і адвёў вочы. Стэфан павярнуўся да пясочнага гадзінніка, што стаяў у пакоі:

– Да світання яшчэ тры гадзіны, можаш крыху адпачыць. А мне пакуль трэба сабрацца.

Ён правёў Яся ў адзін з невялікіх пакояў. Ясь, не распранаючыся, прылёг на ложак. Шосты Захоўнік выйшаў, але праз імгненне вярнуўся.

– Хацеў запытацца, – сказаў ён. – Якая яна, твая краіна?

– Зусім іншая, – адзінае, што змог адказаць Ясь.

ДРУГІ ДЗЕНЬ

– Падымайся… Падымайся, брат.

Ясь ускочыў.

– Не бойся, не праспалі.

Трывожны, неглыбокі сон развеяўся, і Ясь убачыў, што ў пакой зайшоў Стэфан.

– Нам трэба ісці.

Хлопец страсянуў галавою, каб пазбавіцца санлівасці, і ўстаў.

– Наверсе ўжо раніца?

– Хутка будзе… Вось што мне ўдалося тут знайсці, – Шосты Захоўнік працягнуў яму адзенне. – Спадзяюся, табе якраз. Будзеш ісці ў гэтым – ніхто на цябе не зверне ўвагі.

Ясь узяў вопратку і паглядзеў на яе: карычневыя кашуля і штаны, такога ж колеру чаравікі, падобныя да макасінаў, лёгкая куртка.

Стэфан выйшаў і прынёс скураны мех, які можна было павесіць за спіну.

– Што тут? – запытаўся хлопец.

– Запасное адзенне – дарога ў цябе не блізкая. Вось яшчэ хлеб і сыр, вады мы набяром у горадзе.

Такую ж самую торбу Стэфан накінуў на плячо і сабе.

– Вазьмі яшчэ гэта, – Захоўнік працягнуў Ясю дзве пустыя біклажкі. – Чакаю цябе каля лесвіцы.

Ясь хутка пераапрануўся, кінуў позірк на сваё прывычнае адзенне, якое зараз адзінока ляжала на драўляным крэсле, і выйшаў з пакоя.

Стэфан ужо чакаў. Ён быў апяразаны пасам, на якім злева вісеў меч, а справа – доўгі кінжал. Захоўнік пайшоў першым, Ясь пакрочыў за ім. Так, моўчкі, яны спусціліся, адчынілі браму і выйшлі з вежы ў возера святла. Стэфан упэўнена пакрочыў у бок, адваротны таму, з якога дабіраўся сюды Ясь.

Хлопец яшчэ раз, падняўшы галаву, зірнуў угару, імкнучыся ўбачыць самы верх вежы. Потым дастаў з заплечніка адну біклажку, схіліўся і пачаў набіраць туды азёрную ваду.

– Яе нельга піць! – азірнуўся Стэфан.

– Я ведаю, але ж гэта такі цуд!

Ясю хацелася набраць гэтай дзівоснай вады, хоць ён і ведаў, што гэта не зусім разумна – займаць адну з дзвюх вольных біклажак. Напоўніўшы яе, ён уставіў тугі корак і пайшоў праз возера, спрабуючы не адставаць ад Шостага Захоўніка.

Неўзабаве яны наблізіліся да берага, і Стэфан дастаў паходню, якая была прымацаваная ў яго за спінай, ды зачарпнуў вады ў жалезную місачку-наверша.

Ясь заўважыў, што са сцяны пячоры цячэ ручай звычайнай вады. Там, адкуль ён выцякаў, было нешта падобнае на ход.

– Вось і шлях у горад, – сказаў Стэфан і дадаў: – Вада таксама не пітная.

Ход быў прасторны, і па ім можна было ісці вольна. Яны вырушылі наперад абмялелым падземным рэчышчам. Шлях паварочваў то ўправа, то ўлева і падымаўся ўсё вышэй і вышэй. Вада ў паходні дрыжала, і ад гэтага вогненна-гранатавыя водбліскі танчылі па сценах і столі.

Ясь згадаў свае ўчарашнія прыгоды і вырашыў яшчэ раз праверыць, ці зможа ісці ў цемры ўсляпую. Заплюшчыў вочы. І… На гэты раз – сапраўды цёмна. Ніякага пробліску, усё як звычайна, быццам і не было нічога.

Пакрысе ход пачаў звужацца і рабіцца ўсё нiжэйшым. Ісці цяпер можна было толькі адзін за адным, прыгнуўшыся. Стэфан запаволіў крок, а затым спыніўся. Праход у гэтым месцы раздзяляўся. Ручай ішоў далей, губляючыся ва ўсё больш вузкім рэчышчы. А злева ад іх пачынаўся яшчэ адзін лаз – без вады.

Калі яны павярнулі налева і ўвайшлі ўнутр, Ясь убачыў: гэта быў не проста тунэль, а лесвіца з безліччу высечаных у тоўшчы скалы прыступак.

Яны падымаліся доўга, аж пакуль Стэфан не азірнуўся і не паведаміў: «Прыйшлі». Яшчэ праз некалькі крокаў лесвіца скончылася невялічкай пляцоўкай. Ясь прыгледзеўся і ўбачыў цёмныя металічныя дзверы. Стэфан прыхіліў паходню да сцяны, дастаў з кішэні вялікі ключ і некалькі разоў з сілай правярнуў яго. Было бачна, што гэтымі дзвярыма карыстаюцца не часта.

– Ясь, патрэбная твая дапамога, – паклікаў ён. – Зараз трэба піхаць іх што ёсць моцы.

Яны ўперліся рукамі ў холад жалеза. Таўшчэзныя дзверы незадаволена зарыпелі і адчыніліся. Ясь і Стэфан увайшлі ўнутр цёмнага памяшкання.

Тут было нашмат цяплей, чым унізе, і ў святле паходні Ясь разгледзеў, што знаходзяцца яны ў падвале: па сценах ішлі паліцы з гліняным посудам, на падлозе стаялі вялікія, у палову чалавечага росту, збаны. Азірнуўшыся, Ясь убачыў, што з гэтага, унутранага, боку дзверы выглядаюць як звычайная сцяна. Зноў у чатыры рукі, яны павольна прычынілі іх, і цяпер месца, дзе быў уваход у тунэль, ужо нічым не выдавала сябе.

Стэфан павёў Яся па невысокай лесвіцы наверх, і яны падняліся, адчыніўшы над сабой драўлянае вечка. У перадсвітальным прыцемку Ясь убачыў, што апынуўся ў доме, падобным да тых, у якіх ён быў учора.

– Чый гэта дом? – запытаў Ясь, азіраючы бязлюдны пакой.

– Тамаша. Мой бацька з ім сябраваў, і я часта бываў у яго тут, у Чырвонай Рудзе, – яшчэ з дзяцінства.

– Чаму гэты горад так называецца?

– Думаю, ты бачыў, якога колеру тут зямля, – адказаў Стэфан, падышоў да акна і пільна ўгледзеўся ў вуліцу: – Здаецца, нікога. Зараз набяром вады.

Яны выйшлі вонкі. Неба на ўсходзе пачало святлець. Было ціха.

У двары дома з зямлі выцякала невялічкая крыніца, якая ручайком бегла далей у старанна выкладзеным каменьчыкамі латачку. Ясь і Стэфан напіліся (па смаку можна было здагадацца, што гэта тая ж вада, якая была ў Стэфана ў вежы) і напоўнілі свае біклагі.

Дом стаяў на самым ускрайку горада, аднак, як зразумеў Ясь, не там, дзе мінулай ноччу ён збягаў ад пагоні, – тут не было відаць абрысаў дубровы.

– Ціха! – раптам сказаў Стэфан і паглядзеў на суседнія дамы. Ён насцярожыўся, прыслухоўваючыся. – Не, усё нармальна… Цяпер самае галоўнае для нас – дабрацца да травы. Хутка і незаўважна.

Яны пакінулі горад. Ясь ішоў шырокім крокам за Шостым Захоўнікам, стараючыся рабіць гэта як мага цішэй. Пад нагамі была ўсё тая ж чырвона-карычневая сухая зямля, але далей наперадзе можа было заўважыць зарасці. Калі гэта трава, пра якую казаў Стэфан, то яна вельмі высокая – ніяк не меншая за рост Яся. Пакуль яшчэ прыцемак, ім трэба дайсцi туды. Менш за ўсё хлопцу хацелася, каб іх заўважылі пры ранішнім святле на адкрытай прасторы. Пагоні мінулага дня яму хапіла з лішкам.

Дасягнулі зарасніку яны якраз перад тым, як неба пасвятлела настолькі, што ўсё навокал стала выразна бачным. Трава аказалася для Яся зусім незнаёмай і вельмі дзіўнай: па-першае, яе сцябліны былі шырынёй з ягоную далонь і вышынёй са Стэфана – таму нават не даводзілася згінацца, каб ісці незаўважным. Падругое, – і гэта было самае дзіўнае – сцябліны былі лядова-празрыстыя. У іх не толькі было добра відаць шматлікія пражылкі, але праз іх Ясь мог разгледзець сваю руку. Згубіць Стэфана ў такой траве было б складана – нават калі ён заходзіў трохі далей, скрозь траву была бачная ягоная постаць. Падзьмуў лёгкі вецер, і трава загойдалася, зашамацела, быццам бы марскія хвалі накатваліся на пясок.

У гэты момант узышло сонца. Ясь ажно разгубіўся, у яго заняло дух: вакол усё ўспыхнула пунсовым колерам. Празрыстая трава, як толькі яе крануліся першыя сонечныя промні, стала бардовай, затым чырвонай, а праз некалькі хвілінаў – іскрыста-памаранчавай. Бяскрайнія прасторы пералівалася самымі разнастайнымі адценнямі аранжавага колеру, нібы вітаючы ўзыход свяціла.

– Ніколі не бачыў? – здзівіўся Стэфан. – Гэта сонечная трава. Яна заўсёды такога ж колеру, як і сонца. А калі дзень пахмурны, яна блякла-шэрая. Расце мала дзе, але якраз тут яе хапае. Лічы, што табе пашанцавала: гэта сапраўды прыгожа.

Ясь ішоў як зачараваны, рассоўваючы яркія сцябліны ў бакі.

– Асцярожна толькі, не згубіся тут, – папярэдзіў Стэфан.

Ясь прапусціў яго словы міма вушэй і быццам забыўся пра ўсё на свеце, ідучы наперад. Ён цешыўся тым, як іскрыцца святло, як яно дзівосна пераломлiваецца ў празрыстай траве, захоплена азіраўся, гледзячы на чароўныя яркія сцябліны, якія калыхаліся вакол яго. Пакуль не зразумеў, што згубіў Стэфана.

Яго не было нідзе. Ясь кінуўся наперад, спрабуючы яго дагнаць, але сцяміў, што не ведае, дзе зараз «перад».

Аранжавы акіян гайдаўся, і Ясю здалося, што ён зараз патоне ў ім і што зіхоткія хвалі назаўжды накрыюць яго сабой.

– Стэфан! – выгукнуў Ясь.

Не, занадта ціха – шолах травы перакрывае голас.

– Стэ-э-эфа-а-ан!

Адказу не чутно. «А можа, нельга так крычаць? А калі пачуюць тыя, што ў горадзе? Не так ужо і далёка мы адышлі».

Ясь не ведаў, што рабіць: стаяць у надзеі, што яго знойдзе Стэфан, ці ісці, шукаючы самому. Аднак хваляванне не дало стаяць на месцы, і хлопец пайшоў проста перад сабой, адкідваючы сцябліны ў бакі. Ён прасоўваўся далей і далей, выгукваючы імя свайго новага сябра, аж пакуль нешта чорнае не выскачыла ў яго з-пад ног і не шуганула ўгору перад самымі ягонымі вачыма. Ясь адхіснуўся назад, баронячы твар рукамі.

Усчаўся страшэнны вэрхал, шум, крык. Наваколле выбухнула такім галасам, што, здавалася, магло падняць і мёртвага ў дзесяці кіламетрах навокал. Шум быў паўсюль: па баках, унізе і нават недзе ўверсе. Ясь апусціў рукі: сотні шэра-чорных птушак узвіліся ўверх, стракочучы і лапочучы крыламі. Ён зірнуў уніз, у траву: сярод сцяблінаў, на зямлі, ляжала безліч птушыных гнёздаў.

Раптам хтосьці ўзяў яго за плячо:

– Дык вось ты дзе!

Стэфан хацеў выглядаць строгім, але Ясь заўважыў: ён рады, што хлопец знайшоўся, хоць і не хоча гэтага паказваць.

– Лепшага спосабу паведаміць ворагам пра тое, дзе ты знаходзішся, бадай, не знайсці. Таму хадзем хутчэй – і не губляйся болей!

Далейшую дарогу Ясь трымаўся поруч з Шостым Захоўнікам, спрабуючы не адставаць. Яны ішлі яшчэ не менш за гадзіну. Сонца паднялося вышэй, і трава стала залаціста-жоўтай.

Зусім нечакана для Яся зараснік скончыўся. Перад сабой ён пабачыў невысокія пагоркі, парослыя лесам.

– Дарога ўжо блізка, – Стэфан паказаў рукой. – Там будзе старажытны шлях, які ідзе ад вялікага ўзбярэжнага горада Шэрая Скала да самага Вертагарда.

Ясь яшчэ раз азірнуўся на дзівосную траву і пайшоў за Стэфанам у бок тракту.

Мясцовасць тут змянялася. Раўніна пераходзіла ў пагоркі, і падарожныя зайшлі ў негусты светлы лес. Гэта быў лісцвянік: дрэвы, падобныя на тыя, да якіх Ясь прывык у сябе дома. Тут яны зрабілі прывал. Пад адным з пагоркаў знайшлі вялікае цяністае дрэва і селі на мох. Дасталі круглы хлеб ды сыр з сваіх заплечнікаў, і пасля таго, як моўчкі паснедалі, Ясь запытаў:

– Колькі ісці да сталіцы?

– Табе – каля пяці дзён. Шлях нескладаны – па дарозе не будзе ні гор, ні балотаў. Галоўнае – не заходзь у пустыя гарады. Гэта небяспечныя месцы.

– Пустыя гарады?

– Так. На жаль, зараз такіх хапае. Гадоў дзесяць таму гэта пачалося: людзі сталі пакідаць паселішчы, дзе калодзежы высахлі ці вада цалкам сапсавалася. Цяпер гэтыя гарады стаяць зусім закінутыя. Ці амаль зусім: часам там знаходзяць прыстанішча разбойнікі. Альбо тыя, каму трэба схавацца.

Стэфан дастаў з заплечніка шырокі шэры пояс.

– Вада зараз каштуе вельмі дорага. Вось табе грошы на піццё, начлег і ежу, – Ясеў спадарожнік разгарнуў тканіну, і на сонцы заблішчэлі залатым святлом манеты. – Поясам трэба абматацца пад адзеннем: так будзе спакайней.

– Вялікі дзякуй. А гэта хто? – запытаўся Ясь, паказваючы на профіль, што ззяў на грашах.

– Ага, вось, дарэчы, і Вормар – пазнаёмся, – скрывіўся Стэфан, ткнуўшы пальцам у залатое аблічча, і зноў глянуў на Яся: – Запомні: старайся не звяртаць на сябе лішняй увагі. Начуй у заезных дамах, грошай хопіць. Не купляй мутнай або цёмнай вады: яна хоць і нашмат таннейшая, але я не перакананы, што ты дойдзеш да Вертагарда, калі будзеш яе піць.

– Зразумела.

– І вось яшчэ што: з гэтым абыходзіцца ўмееш? – Стэфан, адчапіўшы ад пояса похву з кінжалам, працягнуў яе Ясю.

Ясь выцягнуў кінжал, узважыў на руцэ.

– Добрая зброя. Дома я займаўся фехтаваннем. Там, праўда, была шпага.

– Ну, будзем спадзявацца, што ён табе не спатрэбіцца. Толькі трымаць трэба ў правай руцэ.

– Не, у левай. Я – ляўшун.

– Ляўшун? – Стэфан здзівіўся. – Гэта ж такая рэдкасць!

– Хіба?

– Вядома!.. – ён хмыкнуў. – Але добра, размова ж не пра гэта. Так ці інакш – са зброяй табе будзе спакайней.

– Вялікі дзякуй за дапамогу, – сказаў Ясь.

– Пачакай, было яшчэ нешта… Ага, згадаў! Трэба ж памяняць табе імя, – Стэфан на хвілю задумаўся. – Як табе такое: купец Заніззін з-за Нізін? Пойдзе? Ці давай так, – Стэфан стаў, падняўшы твар угору і падпёршы пальцамі падбароддзе. – Зараз, пачакай… Вось такое: рыцар Лабалот з замка ля балот?

Ясь задумаўся. Паміж першым і другім выбраць было складана. Ён глядзеў на Стэфана і ўрэшце адказаў:

– Не, рыцар Лабалот – гэта ж язык можна зламаць. Я прапаную проста: Вялікі падарожнік Прыплыўзту-Ману.

Яны абодва рассмяяліся.

– Добра, – сказаў Стэфан, – ты мяне раскусіў. Ну што ж, здаецца, я распавёў табе ўсё асноўнае пра дарогу.

– Але ўсё-такі, Стэфан, скажы: чаму хочуць злавіць цябе? Чаму спрабавалі схапіць мяне? І хто такі гэты Вормар?

– А ці табе гэта трэба? Менш будзеш ведаць – менш будзеш хвалявацца. Для цябе галоўнае – знайсці Гераніма.

– Мне гэта трэба. Калі ўжо гэтыя людзі палявалі на мяне, то было б някепска ведаць, хто яны і чаго хочуць.

Стэфан памаўчаў.

– Давай зробім так, – ён зноў адчыніў заплечнік і апусціў руку ўглыб. – Я дам табе пачытаць тое-сёе. Не з сабой, канечне. Калі б у цябе гэта знайшлі ворагі, то лепшае, на што можна было б спадзявацца, – правесці рэшту жыцця ў халоднай камеры. Прачытай, тут няшмат, – ён дастаў з сваёй торбы штосьці, загорнутае ў тканіну. – Не думаю, аднак, што гэта будзе надта вясёлая гісторыя, дый супакою ў дарозе гэта табе не дадасць.

Ясь працягнуў руку і ўзяў патрапаную брашурку, якую, відавочна, чыталі не адзін раз. Яна была кішэннага фармату і зусім тонкая – на некалькі аркушыкаў. На першай старонцы, уверсе, было напісана:

Веснік Эферыі. No 3.

Праўда аб тым, як Вормар запанаваў у Эферыі

Ясь прыхіліўся спінай да камля дрэва і пачаў чытаць:

Дазволь нагадаць табе, адважны чалавек, аб тым, што было ў дні тваёй маладосці. Альбо калі ты яшчэ юнак, то расказаць аб тым, што было да цябе: як быў падступна скінуты Уладар Арыстарх і як узвысіўся і завалодаў зямлёю падманшчык Вормар.

Уладар Арыстарх быў абраны ўсім народам у час, калі памёр Тадэй, Уладар папярэдні.

Абранне ж Арыстарха Уладаром было такім.

У першы дзень другога месяца па смерці Уладара Тадэя ўвесь народ Эферыі сабраўся ў сталіцы для таго, каб абраць сабе новага кіраўніка. Амаль усе жыхары краіны хацелі бачыць новым Уладаром краіны Арыстарха, сумленнага і сціплага чалавека, што заслужыў шанаванне справамі, якія здзяйсняў на карысць людзей Эферыі.

У гэты дзень на галоўнай плошчы Вертагарда і вакольных вуліцах весела гралі музыкі, а людзі спявалі песні пра Эферыю і веліч мінулых часоў. Перад замкам стаялі вялізныя Шалі Выбару, на якіх, паводле старога звычаю, вызначалася, ці стане гэты чалавек наступным Уладаром.

Кожны дарослы жыхар Эферыі, хто быў за гэтага чалавека, клаў свой знак – круглы медны жэтон з выявай шаляў – у вялізную правую чашу вагаў, а хто быў супраць – у левую. Калі правая чаша пераважвала левую – гэта азначала, што вылучаны людзьмі чалавек станавіўся Уладаром. Калі не, то народ шукаў іншага, больш дастойнага.

Такая традыцыя вялася з часоў Генрыка, Дзевятнаццатага Уладара Эферыі.

На працягу трох месяцаў пасля абрання Уладара медныя знакі мусілі заставацца ў вагах. Па сканчэнні ж гэтага часу любы чалавек мог падысці да вагаў, узяць адзін знак і перакласці яго ў іншую чашу. Старажытны Закон Эферыі быў такі: калі чаша тых, хто не падтрымлівае Уладара, пераважыць чашу тых, хто падтрымлівае, ён павінен сысці з замка, а на яго месца людзі абіраюць новага.

Аднак яшчэ ніколі ў гісторыі Эферыі левая чаша не пераважвала правай. У праўдзівых хроніках, якія сёння Вормар хавае, было запісана, што тройчы за ўсю гісторыю каралеўства шалі амаль зраўняліся. Але тыя Уладары сышлі ў правільны час, не чакаючы, пакуль людзі іх няўзлюбяць.

Такім чынам, у той дзень жыхары краіны склалі свае знакі ў правую чашу і абралі Арыстарха Уладаром. Ён справядліва і мудра кіраваў Эферыяй на працягу трох год.

Уладар Арыстарх любіў старыя кнігі, у якіх распавядалася пра даўнія часы. На другім годзе свайго валадарання ён натрапіў на старажытную хроніку, дзе быў запіс пра знойдзеную Магнусам, першым эферыйскім Уладаром, крыніцу Жывой вады.

Напісана было, што знайшоў яе Магнус у адной са сваіх вандровак. Вада з гэтай крыніцы была надзвычай чыстая і смачная, а самае галоўнае – выпіўшы яе, людзі вылечваліся ад хваробаў, нават такіх, у якіх не маглі дапамагчы ўжо ніякія лекары.

У тыя далёкія часы Уладар кіраваў не ўсёй Эферыяй, а толькі Вертагардам. За гарадскімі сценамі было ўжо небяспечна: там панавалі разбойнікі і рабаўнікі. Таму Магнус вырашыў не расказваць нікому, дзе цячэ крыніца, разважыўшы, што ёю могуць завалодаць ліхадзеі. Ён, аднак, прывёз вялікі запас гэтай вады і паставіў ля гарадской брамы ў сталіцы. Кожны, хто хацеў, мог прыходзіць і піць, не заплаціўшы ніводнай срэбнай манеты. Хворыя ацаляліся ад хваробаў; тыя, хто жыў у трывогах ці ў роспачы, напаўняліся радасцю і надзеяй. Былі нават выпадкі, і неаднойчы, што ўжо на падыходзе да гарадской брамы, яшчэ не дайшоўшы да бочак з вадой, кульгавыя людзі пачыналі хадзіць вольна, сляпыя атрымлівалі зрок, а нямыя – мову.

І вось разбойнікі, што ваявалі з Магнусам, намерыліся захапіць крыніцу. Яны хацелі прадаваць Жывую ваду за вялізныя грошы. Для гэтага яны вырашылі напасці на Вертагард і ўзяць у палон Уладара, каб даведацца пра месца, дзе цячэ Жывая вада. Яны пачалі збіраць вялікае войска і паставілі на яго чале найжахлівейшага з іх саміх – ліхадзея на імя Кадук. Калі Магнус зразумеў, што гэтую вайну ён можа не выйграць, то стварыў штосьці, што павінна было дапамагчы нашчадкам знайсці крыніцу Жывой вады. Ён назваў гэта Пэтрафор.

Пазней ён сабраў усіх верных людзей, і на агульнай нарадзе былі абраныя сем дастойных сем’яў, найбольш здольных у рэчах, важных для ўсёй краіны. Кожнай сям’і Магнус перадаў па каштоўным камяні – і гэтыя Сем Камянёў былі ключом і разгадкай для Пэтрафора.

Вось пералік сем’яў Захоўнікаў:

Першыя Захоўнікі. Яны мелі талент у розных навуках. Ім быў дадзены на захаванне чырвоны камень – Рубін.

Другія Захоўнікі. Мелі здольнасць навучаць іншых. Ім быў дадзены аранжавы камень – Гіяцынт.

Трэція Захоўнікі. Умелі зарабляць грошы, каб ахвяроўваць на ўсякую добрую справу. Ім быў дадзены жоўты камень – Турмалін.

Чацвёртыя Захоўнікі. Мелі найбольшыя здольнасці ў мастацтвах. Ім быў дадзены зялёны камень – Смарагд.

Пятыя Захоўнікі. Умелі апісаць падзеі, сведкамі якіх былі, і данесці нескажона ўсякую важную навіну. Ім быў дадзены блакітны камень – Тапаз.

Шостыя Захоўнікі. Мелі дзяржаўную мудрасць і разуменне ва ўладкаванні дзяржавы. Ім быў дадзены сіні камень – Сапфір.

Тут Ясь адарваў вочы ад напісанага і паглядзеў на свайго спадарожніка:

– Шостыя Захоўнікі?

– Так, гэта мае продкі.

Хлопец працягнуў чытанне.

Сёмыя Захоўнікі. Валодалі мудрасцю духоўнай. Ім быў дадзены фіялетавы камень – Аметыст.

Акрамя таго, Магнус папрасіў, каб у выпадку, калі ён загіне ў бітве з войскам Кадука, ніхто не шукаў крыніцы да часу, пакуль вайна не скончыцца і разбойнікі не будуць пераможаныя. Толькі пасля гэтага можна будзе выкарыстаць Пэтрафор і Сем Камянёў ды знайсці крыніцу. Ваду з крыніцы належала бясплатна раздаваць усім людзям, якія яе патрабавалі.

І ўсе яны выйшлі на бітву.

Змаганне доўжылася цэлы дзень. А ноччу Магнус, калі рыхтаваў план бітвы на заўтра, быў забіты шпегамі ў сваім шатры. Ягонае войска адступіла да самага Вертагарда. Разбойнікі ўзялі горад у аблогу. Але Вертагард выстаяў. Быў абраны Другі Уладар, які працягнуў справу папярэдніка, і войска разбойнікаў было адкінутае далёка ад межаў горада. Вялікая вайна з Кадуком, а потым і яго нашчадкамі, працягнулася. Так нам распавядаюць старыя хронікі.

Наступныя Уладары паспяхова супрацьстаялі ворагу. Акрамя таго, раз за разам у навакольных гарадах, што былі пад уладай разбойнікаў, людзі падымалі паўстанні і далучаліся да ўладанняў Эферыі. Пастаяннае змаганне з ліхадзеямі і пабудова Эферыі адбіралi шмат сілаў. І так доўжылася пакаленнямі: толькі праз некалькі соцень гадоў ад разбойнікаў не засталося і следу і Эферыяй стала ўся нашая зямля.

Вось жа, калі наш Уладар Арыстарх знайшоў у хроніках усе гэтыя гісторыі, ён зразумеў, што пра існаванне Пэтрафора ўсе забыліся; памяць пра Жывую ваду таксама засталася толькі ў легендах. Захоўнікі спраўна перадавалі каштоўныя камяні ад бацькоў дзецям, і хоць кожная сям’я была слаўнай у сваіх здольнасцях – хто ў навуцы, хто ў мастацтве, а хто ў дзяржаўнай мудрасці, – аднак ніхто ўжо не памятаў пра сапраўднае прызначэнне саміх крышталёў.

Убачыўшы ўсё гэта, на зыходзе трэцяга года свайго панавання Арыстарх запрасіў у замак семярых Захоўнікаў. Ён адправіў кожнаму з іх ліст, у якім падрабязна распавёў пра Жывую ваду ды пра тое, што даведаўся ў хроніках, і прызначыў сустрэчу ў замку. На гэтае спатканне з розных гарадоў Эферыі прыехалі ўсе сямёра.

Сустрэча праходзіла ў малой зале Замка Уладароў. Арыстарх паведаміў, што наблізіўся да разгадкі таго, дзе можа быць схаваны Пэтрафор Магнуса.

Адразу пасля гэтых ягоных словаў адбылося тое, чаго ніхто не чакаў. Пачуўся галас, тупат ног, і ў залу ўварваўся атрад з сарака чалавек. Яны былі ўзброеныя мячамі й арбалетамі. Адзін з іх – ён быў верхавод – даў каманду схапіць усіх, хто сядзеў вакол каралеўскага стала. Аднак Арыстарх і сямёра Захоўнікаў паспелі адступіць да іншага выхаду з залы, пра які нападнікі не ведалі. Калі яны дасягнулі патаемных дзвярэй, Першы, Пяты i Шосты Захоўнікі, ахвяруючы сабой, засталіся абараняць выхад, дастаўшы мячы. Яны стрымалі наступ на некалькі хвілінаў, даючы астатнім магчымасць пакінуць замак. У выніку Пяты Захоўнік быў забіты, Першы – паранены і звязаны вяроўкамі. Выбегчы з замка змаглі, аднак, не ўсе: Уладар Арыстарх быў схоплены, Трэці Захоўнік быў паранены і таксама схоплены падчас пагоні. Верхавод зладзеяў забраў сабе тры каштоўныя камяні.

Справіцца з невялікай колькасцю каралеўскіх жаўнераў нападнікам было нескладана (войска ў Эферыі амаль не было: войны даўно ўжо мінулі; здаралася, у лясах з’яўляліся ліхія людзі, якія рабавалі вандроўных, але такое было вельмі рэдка). Жаўнеры Арыстарха былі заспетыя знянацку, абяззброеныя і пасаджаныя ў турму адразу пасля сканчэння пагоні за Захоўнікамі.

Такім чынам, увесь замак быў захоплены зладзеямі. Іхні верхавод абвясціў сябе новым Уладаром.

Што сталася з Арыстархам пасля таго, як ён трапіў у палон, ніхто не ведае. Невядома, ці жывы ён яшчэ. Астатнія Захоўнікі вымушаныя былі хавацца.

На шосты дзень пасля захопу ўлады новы Уладар з’явіўся народу – на балконе замка. Адтуль ён назваў сваё імя – Вормар.

Такое адбылося ўпершыню ў гісторыі краіны. Эферыйцы проста не ведалі, як сябе далей паводзіць. Вормар спадабаўся мала каму. Хіба што толькі некаторым гарадскім лайдакам, якія з радасцю далучыліся да яго, пасяліліся ў каралеўскім палацы, елі там і пілі ды сталі называцца «шаноўнымі служкамі Вормара і Эферыі».

Вормар заняўся пошукамі крыніцы Жывой вады. Кажуць, што наваспечаны Уладар баяўся хваробаў і таму хацеў займець гэтыя дзівосныя лекі. Ён неадкладна абвясціў вялізную ўзнагароду за любога з чатырох пазасталых Захоўнікаў і іх камяні. Акрамя таго, ён склаў два сакрэтныя спісы: у адным былі хаўруснікі з бліжэйшага атачэння – тыя, хто мог бы спадзявацца на атрыманне Жывой вады амаль бясплатна; і другі спіс – крыху большы: тыя, хто мог бы час ад часу атрымліваць гэтую ваду, але за неймаверны кошт. Астатнія жыхары Эферыі на Жывую ваду нават спадзявацца не мелі права.

Паводле старой звычкі, народ Эферыі чакаў сканчэння трох месяцаў, калі можна будзе падысці да Шаляў Выбару і пакласці свае мядзяныя знакі ў левую чашу, мяркуючы, што такім чынам Вормар вымушаны будзе сысці. Калі з наступленнем раніцы першага дня чацвёртага месяца да вагаў пайшлі людзі, то Эферыя сутыкнулася з яшчэ адной зусім новай рэччу: тых, хто выходзіў на плошчу да шаляў, пачалі хапаць проста на вуліцах. Такая справа была настолькі нечаканай для звыклых да справядлівасці жыхароў, што яны спачатку нават і не напалохаліся – новыя людзі ўсё ішлі на плошчу, а іх усё хапалі і некуды адводзілі ўзброеныя прыспешнікі Вормара.

Як аказалася, адводзілі ў турму – туды, дзе яшчэ нядаўна сядзелі толькі рэдкія лясныя рабаўнікі і падманшчыкі. Аказалася таксама, што турма спешна разбудоўвалася: яе рабілі адразу ў некалькі разоў большай.

А на наступны дзень шалі былі прыбраныя з гарадской плошчы. Куды іх падзелі – ніхто з гараджанаў не бачыў.

Старажытны сцяг Эферыі, на якім у залатым полі былі выявы чалавека, льва, быка і арла, быў зняты, знішчаны і забаронены. Замест яго быў уведзены новы: чорны, з выявамі леапарда, мядзведзя, льва і дракона. А сябе новы Уладар загадаў называць не іначай як Сябра Вормар, быццам ён быў гатовы па-сяброўску клапаціцца пра кожнага эферыйца.

Так завалодаў Эферыяй ліхадзей Вормар: гвалтоўна ды падступна. Ён стаў кіраваць без літасці і справядлівасці, уціскам і страхам.

Помні пра гэта, адважны чалавек, і заставайся адважным.

Прыйдуць новыя часы. Не пакідай у гэта верыць.

– І што было далей? – запытаў усхваляваны Ясь, уздымаючы вочы ад гэтай невялічкай кніжкі.

– Далей – гэта тое, што ёсць цяпер. У гэтым «далей» зараз мы ўсе, – было відаць, наколькі Шостаму балела тое, аб чым ён гаварыў: ён ажно ўстаў. – Вормар робіць усё, што заманецца. Ад былой нашай вольнасці не засталося нічога. Народ жыве пад прыгнётам, у поўнай бязвыхаднасці.

– Скажы, Стэфан… Жывая вада, – голас Яся ўздрыгнуў, – яе ўжо знайшлі?

– Не. Я таксама яе шукаў – пакуль безвынікова. Калі яна насамрэч ёсць, я не хачу, каб яна дасталася Вормару. Бо тады яго ўлада будзе бязмежнай.

– Значыць, ён таксама яе шукае…

– Безумоўна. З таго часу як захапіў эферыйскі пасад. Таму ён і палюе на Захоўнікаў.

– А што зараз з камянямі?

– У нас іх два. Адзін у мяне, другі – у Гераніма. Ён – Сёмы Захоўнік.

– А Пэтрафор? Што з ім?

– Пакуль нічога. Мы нават не ведаем, што гэта: можа, нейкая рэч ці, магчыма, мапа. Але дакладна невядома. На жаль.

– І камяні без яго не дадуць ніякага выніку?

– Выходзіць, што так. Пэтрафор і Сем Камянёў павінны дапаўняць адно аднаго.

– Калі тое, што я прачытаў, – праўда, то гэта значыць, што людзі хацелі б вярнуць ранейшыя часы… Чаму ж яны так не зробяць?

– Амаль усе звычайныя эферыйцы хацелі б, каб пасад зноў заняў Арыстарх. Але яны баяцца штосьці дзеля гэтага рабіць. Яны ведаюць, што з імі ў такім выпадку можа стацца – ты бачыў гэта ў Чырвонай Рудзе.

– Так, бачыў… – сказаў Ясь. – Як ты збіраешся вызваліць гараджанаў?

– Пакуль не ведаю, – Стэфан прысеў. – Ёсць яшчэ трохі часу, каб спакойна ўсё абдумаць.

Ясь лёг на мяккую траву і паглядзеў у неба.

– А што азначаюць гэтыя леў, чалавек, бык і арол на старым сцягу? – запытаў ён.

– Здаўна лічыцца, што гэта не проста жывёлы і чалавек. Што гэта чатыры істоты, якія бачаць і слухаюць Творцу Эферыі.

– Творцу? – здзівіўся Ясь.

– Ведаеш, гэта складанае пытанне, – стомлена прамовіў Стэфан. – Я тут нічога не змагу табе сказаць. Геранім у гэтым больш разбіраецца, можа, ён табе штосьці патлумачыць.

Ясь працягваў разглядваць аблокі, якія ціха плылі па небе, плылі свабодныя, спакойныя і вялікія. Затым ён заплюшчыў вочы.

…І прыснілася Ясю Мірка. Яны ішлі разам па пыльнай дарозе за мястэчкам, там, дзе пачыналася жытняе поле. Было спякотна, і яны штосьці гаварылі пра гарачае лета. Мірка спынілася і пачала зрываць васількі, што паказваліся між калосся. Яна рабіла невялікі букецік.

– Яны завянуць? – запытаўся Ясь.

– Вядома, не. Я пастаўлю іх у ваду. Ім проста патрэбная вада.

І тут быццам нейкая іголка, напоўненая атрутай адчаю, уваткнулася ў Ясева сэрца, і ад гэтага ён прачнуўся.

Стэфан усё яшчэ сядзеў пад дрэвам.

– Я доўга спаў? – запытаўся Ясь.

– Не, нядоўга. Нам трэба ісці.

Яны падняліся і сабралі рэчы. Хлопец заматаў пад кофтай пас з манетамі і начапіў на рэмень кінжал. Яны ішлі па лесе яшчэ каля гадзіны, моўчкі. Урэшце Стэфан здзіўлена паглядзеў на Яся:

– Ты чаго такі невясёлы?

– Думаю.

– Пра што?

– Пра ўсю гэтую гісторыю з Вормарам. Пра Жывую ваду. Пра свой дом.

Стэфан спыніўся і паказаў рукой:

– Вось і тракт. Табе па ім – направа, а мне – проста, праз яго.

Ясь не адказаў.

– Я вельмі ўсцешаны, – працягнуў Стэфан, – што мне давялося сустрэцца з табою. Тое, што ты апынуўся ў Эферыі, інакш як цудам не назавеш… Ну што, бывай!

Стэфан падаў Ясю руку, але той вымавіў:

– Не, Стэфан. Я іду з табой.

Шосты Захоўнік застыў.

– Што ты кажаш?

– Я хачу ісці з табой. Мне патрэбная Жывая вада. Калі ласка, калі гэта магчыма…

Стэфан апусціў руку.

– Паслухай, ісці са мной – небяспечна. Верагоднасць выбрацца жывым і здаровым – малая. Яшчэ меншы шанц, што мы калі-небудзь зможам знайсці гэтую ваду.

– Ты ў яе не верыш?

– Я веру, што яна была. І хацеў бы, каб з’явілася зноў. Але ў нас пакуль што няма ні сямі камянёў, ні Пэтрафора.

– Пакуль што? Значыць, шанец усё-такі ёсць?

Стэфан пільна ўгледзеўся ў Яся:

– Для чаго яна табе?

– Гэта не мне… Але калі яна сапраўды існуе, яна вельмі патрэбная. Вельмі.

– Паслухай, знайсці Жывую ваду – гэта, канечне, важная задача. Але самае галоўнае для нас тут – гэта перамагчы Вормара і вярнуць уладу Арыстарху, – Стэфан сур’ёзна паглядзеў хлопцу ў вочы. – Не спяшайся, падумай.

Адказаць Ясь не паспеў. Над левым яго плячом, абдаўшы шыю рэзкім павевам, з глухім гукам штосьці з усяго маху глыбока ўваткнулася ў камель дрэва. Рука Стэфана схапіла Яся, прыгнула, і бакавым зрокам хлопец паспеў заўважыць, што ў дрэве тырчыць кароткі тонкі нож з чырвоным дзяржаннем.

– Бяжым! – пракрычаў Стэфан, і яны стрымгалоў кінуліся наперад.

Ясь бег, не зважаючы на галіны дрэваў і кустоўя, якія білі па твары. Спрабуючы не адстаць ад Стэфана, ён пераскокваў паваленыя ствалы. Яму стала страшна ад думкі, што зараз ён можа зачапіцца за корань ці зламаць нагу, патрапіўшы ў невідочную ў траве яму. На хвілю Ясь азірнуўся і праз недалёкі хмызняк убачыў, што за імі бягуць пяцёра чалавек, узброеных мячамі і кароткімі арбалетамі.

Лес заканчваўся, наперадзе быў тракт. За трактам мясцовасць рэзка ішла ўгору – схіл быў скалісты, без расліннасці, але з безліччу расколінаў. Ясь зразумеў, што Стэфан кіруецца менавіта туды.

Яны выбеглі на пустую дарогу. Пераследнікі былі ўжо зусім блізка – за метраў трыццаць. Ясю здавалася, што зараз тыя могуць спыніцца, прыцэліцца з арбалетаў і стрэліць у спіну. Але да скалаў удалося дабегчы раней, чым хтосьці паспеў стрэліць. Стэфан заскочыў у адну з расколінаў, паказваючы шлях Ясю. Яны пачалі імкліва ўзбірацца наверх, закрытыя ад жаўнераў вялізнымі каменнымі глыбамі. Стэфан упэўнена падымаўся ўсё далей і далей нейкай невідочнай сцяжынкай – нават у тых месцах, дзе, здаецца, і праходу быць не магло. Дзе трэба, ён падаваў Ясю руку, падсаджваў яго і азіраўся, каб разгледзець, ці далёка ад іх нападнікі. Ясь таксама глянуў уніз: тыя крыху адсталі, але ўпарта паўзлі наперад, не збіраючыся ўпускаць сваю здабычу.

Раптам Стэфан вохнуў. Ясь азірнуўся і з жахам пабачыў, што той ляжыць на камянях. Яго нага была зашчэмленая ў вузкай расколіне. Хлопец кінуўся да яго:

– Я дапамагу!

– Паспрабуй, сам я не дацягнуся…

– Ты трапіў у невялікую шчыліну… Так, тут з аднаго боку камень паддаецца, у ім трэшчына… Зараз…

Ясь учапіўся пальцамі за вострыя краі камянёў і пачаў цягнуць на сябе. Але пальцы сарваліся і парэзаліся, пырснула кроў.

Тады Ясь дастаў свой кінжал і паспрабаваў уставіць яго ў трэшчыну. Але кінжал быў завялікі: ён не падлазіў пад вялізную глыбу, якая была якраз над расколінай.

Ясь бездапаможна азіраўся па баках.

– Здаецца, мне не выбрацца адсюль… – голас Стэфана быў поўны крыўды й бязвыхаднасці. Ён расшпіліў каўнер кашулі і сарваў з шыі невялікі раменьчык. На раменьчыку ў простай срэбнай аправе зіхацеў неймавернай прыгажосці празрыста-сіні крышталь.

– Трымай яго… Гэта сапфір, адзін з тых сямі камянёў. А зараз бяжы адсюль, хутка! Хавайся! Потым, калі ўсё скончыцца, пойдзеш па дарозе ў Вертагард. Перадасі Гераніму. Ён будзе ведаць, што рабіць.

Ясь паклаў крышталь у кішэню і ў гэты ж момант заўважыў нападнікаў. Яны стаялі ніжэй па схіле. І цэліліся з арбалетаў. Ясь пачуў, як недзе, не далятаючы да іх, метал дзынкнуў аб камень. І адразу наступны стрэл – тут ужо хлопец заўважыў, як за метраў дваццаць ад іх лязо з чырвоным дзяржаннем ударылася аб скалу і, адскочыўшы, знікла паміж камянёў. Зноў недалёт.

«Дык вось чаму арбалеты ў іх такія малыя, – падумаў Ясь. – Яны страляюць спецыяльнымі нажамі. З такімі нашмат лягчэй бегчы, але дальнасць стрэлу невялікая».

Тое, што ім не дастрэліць са свайго месца, зразумелі і нападнікі. Яны пачалі зноў падымацца і часова зніклі з вачэй.

– Пачакай, Стэфан… Трэба нешта прыдумаць… Ну як жа так…

– Бяжы! – загадаў Стэфан. – У мяне меч, і проста так я ім не здамся.

– Але ж у іх арбалеты!

На гэтым слове Ясь рэзка развярнуўся і нечакана пабег у бок нападнікаў.

– Ясь! Стой!

Хлопец не слухаў. У іх арбалеты… У іх нажы. Адзін з якіх упаў не так далёка адсюль! Толькі б знайсці яго, толькі б не прапусціць. Дзе ж ён? Дзе? Ага, вось! Як жа разумна з іх боку было аздобіць яго яркім, чырвоным дзяржаннем! Ясь схіліўся і выцягнуў нож з-пад каменя. Адсюль ён бачыў, што ворагі таропка ўздымаюцца да іх. Яны ўжо зусім блізка.

«Цяпер назад, да Стэфана!»

– Вось, вось што ў мяне! – амаль пракрычаў Ясь, падбегшы да сябра. – Глядзі, іхні нож! Зараз паспрабую, ён кароткі, вось тут, у шчыліну…

– Пакінь гэта, – цвёрда сказаў Стэфан. – Ты павінен бегчы адсюль. Крышталь важнейшы!

Ясь упарта, не слухаючы, спрабаваў уціснуць нож пад выступ скалы, у тонкую трэшчыну пароды. Са скроняў ліўся пот і крапаў на камяні. «Шкада толькі, што не вызвалю палонных», – пачуў ён аднекуль зусім здалёк, як праз вату, словы Стэфана.

Не можа быць! Ясь не паверыў сваім вачам. Нож уціснуўся пад скалу і стаў роўна ў трэшчыну. Хлопец пачаў, як рычагом, расхістваць камень, пашыраючы шчыліну. Адзінае, на што ён спадзяваўся, – што лязо вытрымае і не зломіцца.

– Давай, давай! – ужо даносіліся галасы ворагаў, але іх саміх пакуль не было відаць.

Жалеза заскрыгатала, і камень надламаўся. Стэфан застагнаў ад болю. Ясь адкінуў нож і акуратна дастаў кавалак адколатай пароды.

Стэфан выцягнуў нагу: шчыкалатка была ў крыві. Ён паспрабаваў стаць на яе:

– Не зламаная, звычайны парэз… Дзякуй табе… Цяпер хутчэй наперад!

Далей схіл быў ужо не такі стромкі. Ясь зразумеў, што яны выбіраюцца на самы верх пагорка. «Там жа нас проста перастраляюць», – толькі паспеў падумаць ён, як яны апынуліся наверсе. Тут не было ні валуноў, ні дрэваў, толькі амаль роўная пляцоўка і неба наперадзе.

Ясь спыніўся. Куды ім бегчы цяпер – ён не мог уявіць.

– Не спыняйся! – крыкнуў Стэфан.

Ясь кінуўся за ім. Яны беглі насустрач прорве.

– Скачы! – не азіраючыся, пракрычаў ягоны спадарожнік за крок да бездані і сам скочыў. На развагі часу не было: Ясь ведаў, што ззаду – смерць, хаця і наперадзе, відаць, таксама яна.

Ясь адпіхнуўся нагой і пачуў, як пстрыкнулі за ім арбалеты – некалькі нажоў адначасова ляцелі ў ягоны бок.

Хлопцу падалося, што ён завіс у паветры над прорвай і ніяк не можа пачаць падаць – нібы застыў час, застыла ўсё, нават само жыццё. Але вось нарэшце ён абрынуўся долу – нажы праляцелі недзе над ім. Яго закруціла ў паветры, і было не разабрацца, дзе аблокі, а дзе зямля, і ён ляцеў і ляцеў уніз.

Удар.

* * *

…Пераследнікі асцярожна падыходзілі да краю стромы, з вялізным здзіўленнем і з не меншай прыкрасцю ў вачах пераглядваючыся.

– Яны што, самагубцы? – прамовіў адзін.

– Проста яны разумелі, што доўга ім не жыць. Шкада толькі, не зможам прад’явіць Хваўлюсу доказаў, што мы іх забілі.

– А якія яшчэ тут доказы? Ляснуцца на скалы з такой вышыні – ці ж гэта табе не самы лепшы доказ?

* * *

Ясь не адразу зразумеў, што з ім. Удар быў моцны, балючы, здаецца, ён нават на некалькі імгненняў страціў прытомнасць, бо расплюшчыў вочы, калі ўжо апынуўся на некалькі метраў пад вадой. Ён паспрабаваў зарыентавацца: у які бок плыць, дзе паверхня? Але ў яго нічога не атрымалася. Навокал была толькі цёмна-сіняя вада. Ясь адчуў, як яго апанаваў жах і як яму не хапае паветра. У гэты момант хтосьці схапіў яго, паддзеў сваю руку пад ягоныя рукі і пацягнуў за сабой. Ясь пачаў вырывацца: яму падалося, што яго цягнуць на дно. Раптам ён убачыў твар Стэфана, які вольнай рукой рабіў яму знакі супакоіцца.

Яны ўздымаліся з глыбіні, але Ясь задыхаўся. Яму нясцерпна захацелася выдыхнуць і набраць у лёгкія чаго заўгодна, хоць гэтай сіняй вады. Ён быў ужо гатовы гэта зрабіць, як пабачыў над сабою святло, і ў тое ж імгненне яны выплылі на паверхню.

Вакол іх, з вады, уздымаліся шматлікія скалы, падобныя на шпілі гатычнага замка. Іх вяршыняў не было відаць – яны адразу губляліся ў аблоках, якія тут былі надзвычай нізка: да іх было метры чатыры. Ясю здалося, што варта падняць руку – і можна крануцца шчыльнай і мяккай белі. Стэфан падцягнуў хлопца да бліжэйшай скалы, пад нагамі з’явілася дно. Яны стаялі па плечы ў вадзе, спрабуючы аддыхацца пасля пагоні і падзення.

– Чаму яны не скокнулі за намі? – урэшце запытаўся Ясь.

– Тут нельга скакаць, гэта ўсім вядома. Тут паўсюль скалы. І нават калі іх трохі прыкрывае вада, то глыбіні тут – метр, найбольш – паўтара. Так што гэта верная смерць, – ён хітравата памаўчаў. – Канечне, калі не ведаць месцы – такія, як гэтае. А тут якраз глыбокая падводная яма.

– І ты ведаў?

– Калі хочаш, праблема Вормара дый ягоных памагатых у тым, што яны не ведаюць сваёй краіны. Але каб спазнаць, спачатку трэба палюбіць.

Яны падышлі бліжэй да падножжа стромы, з якой нядаўна саскочылі.

– Як твая нага? – Ясь заклапочана глядзеў на спадарожніка.

– Нармальна. Пячэ ад салёнай вады, але затое гэта заб’е ўсякую заразу, – адмахнуўся Стэфан. – Трэба толькі яе перавязаць, – ён адарваў кавалак ад нізу сваёй кашулі ды зрабіў павязку.

– Зараз куды?

– Тут недалёка будзе вёска рыбакоў. Там ёсць добрыя знаёмыя. У іх – лодкі, на якіх можна пераправіцца на іншы бераг.

Ясь азірнуўся і глянуў на ваду, якая, як і гэтыя нізкія аблокі, распасціралiся ажно да гарызонту.

– Іншы бераг?

– Так, гэта шырокая затока. На тым беразе – Пустэльня, і там – Лагер.

– Тут заўсёды такія аблокі?

– Так. Гэтае месца так і называецца – Воблачная Затока. Жыхароў Чырвонай Руды павінны весці ў абыход яе – такі шлях займае сама меней чатыры дні. Аднак калі пераправіцца праз затоку, то ўжо сёння вечарам можна дабрацца да Лагера. Так што мне туды.

– Я ўжо сказаў, што іду з табой! – прамовіў Ясь.

– А я ўжо зразумеў, – адказаў Стэфан і працягнуў руку, – прымаю ў каманду!

Яны вырушылі на захад, крочачы па калена ў вадзе. Ішлі доўга, і ўвесь час над іх галовамі, быццам нізкая столь, віселі шчыльныя, без прасвету, аблокі, унутр якіх векавечнымі калонамі сыходзілі скалы. Але ўрэшце берагавая строма пачала зніжацца, аблокі ж, наадварот, узняліся вышэй. Ясь заўважыў ля вады хаткі рыбакоў, а таксама лодкі ды нацягнутыя сеткі. Стэфан паказаў рукой кірунак – на самы блізкі дом. Каля яго, на беразе, стаяў сівы мужчына і раскідваў рыбіны па розных кашах.

Стары прыўзняў галаву, выпрастаўся і пачаў пільна ўглядацца ў дзве фігуры, якія набліжаліся да вёскі. Потым шырока ўсміхнуўся, спрытна памыў рукі ў затоцы й пайшоў насустрач.

– Стэфан, няўжо гэта ты? – усклікнуў ён, падыходзячы. – Даўно ты ў нас не быў, больш за год! Рады, рады цябе вітаць!

– Я таксама рады цябе бачыць, Марк! Ты ўсё, як і раней, забяспечваеш сталіцу найсмачнейшай рыбай?

– Ну а як жа! Адзінае – пакутую, калі думаю, што мой улоў, аранжавыя стрэлы, можа патрапіць на стол да Вормара, – уздыхнуў той. – Такое смакоцце прызначанае ніяк не для яго, а для людзей куды больш дастойных.

Ясь глянуў у кошыкі і ўбачыў там безліч рыбінаў, уздоўж срэбнай лускі якіх ішлі тры яркія памаранчавыя палоскі.

– Марк, дазволь пазнаёміць цябе з цудоўным чалавекам, – сказаў Стэфан. – Цудоўным у некалькіх сэнсах. Мы з ім знаёмыя менш за суткі, а ён паспеў ужо выратаваць мне жыццё.

Ясь, адчуваючы сябе няёмка ад такога прадстаўлення, падаў руку.

– Заходзьце да мяне! – прапанаваў рыбак. – А заадно распаведзяце, што прывяло вас сюды.

Яны зайшлі ў просты драўляны дом: ложак, шафа, стол, крэслы. Марк адразу паставіў ежу – як здагадаўся Ясь, тую самую рыбу, запечаную на агні, і хлеб.

– Жаўнеры Вормара арыштавалі ўсіх жыхароў Чырвонай Руды і павялі іх у Лагер, – сказаў Стэфан.

Рыбак прысвіснуў, спыніўшыся.

– Усіх? І старых, жанчын і дзяцей?

– Яны ўжо на гэта не глядзяць, разумееш? Вормару засціць вочы ўсёдазволенасць і ўяўная ўсёмагутнасць. І ён ужо шалее ад таго, што, хоць і лічыць сябе ўсёмагутным, не можа ні сабраць усіх камянёў, ні знайсці Крыніцу, – адказаў Стэфан і ўстрывожана паклаў руку сабе на грудзі, як быццам нешта правяраючы.

– Ясь, камень у цябе?

– Так, зараз, – адказаў хлопец і развязаў сумку.

Ён шукаў і шукаў, перабіраючы яшчэ мокрае адзенне, дастаўшы дзве біклажкі з вадой, але каменя нідзе не было.

Ясеў сябра спахмурнеў.

– Відаць, тады, калі мы скочылі ў ваду… – сказаў Ясь.

Стэфан набраў поўныя грудзі паветра, спрабуючы зразумець, што значаць словы хлопца.

– Вось ён! – раптам радасна ўсклікнуў Ясь, знайшоўшы камень у кішэні штаноў.

– Больш так не палохай, – выдыхнуў Стэфан, беражліва ўзяў крышталь і завязаў матузкі вакол шыі.

Яны падсілкаваліся аранжавымі стрэламі – гэтая рыба сапраўды аказалася надзвычай прыемнай: сакавітая, пахла дымком, і Ясю здалося, што нічога больш смачнага ён ніколі не еў.

Стэфан папрасіў у Марка лодку, і той з ахвотаю даў:

– Для вас зараз спрыяльны вецер. Проста трымайцеся поўначы. Арыенцірам будзе скала ў форме трохкутніка.

– Дзякую, дружа! – Стэфан лёгка схіліў галаву. – Я табе шмат чым абавязаны.

– Ты ж ведаеш, я заўсёды буду дапамагаць, чым змагу. Табе і іншым людзям, што прагнуць свабоды.

Яны развіталіся з сівым рыбаком, узялі вёслы і адплылі ад берага.

* * *

Пяцёра жаўнераў Вормара вярнуліся ў Чырвоную Руду, дзе іх чакалі астатнія. Тут быў яшчэ трыццаць адзін чалавек – спецыяльны атрад вайскоўцаў. Жаўнеры падышлі да Хваўлюса, начальніка атрада. Мажны шэф сядзеў, як на троне, на выцягнутым, відаць, з нейкага пустога дома фатэлі. Паабапал начальніка стаялі некалькі жаўнераў, у кожнага з якіх на плячы сядзеў вялікі шэры каршун.

– Вашамосць, – далажыў адзін з прыбылых вайскоўцаў. – Гэта быў сапраўды Шосты Захоўнік, Стэфан, а з ім – той дзіўны хлопец, якога мы заўважылі ўчора ў горадзе.

– Досыць з тым хлопцам, – нецярпліва адмахнуўся Хваўлюс. – Дзе Шосты?

– Яны абодва загінулі. У адчаі саскочылі проста на скалы ў Воблачнай Затоцы.

– Як гэта «саскочылі»?! – Хваўлюс занерваваўся. – Дзе іх целы? Дзе сапфір?!

– Целы дастаць не ўяўляецца магчымым, – спалохана адказаў жаўнер. – Сапфір… таксама.

Чорная бародка Хваўлюса затрэслася ад абурэння. Пульхныя шчокі пачырванелі, і здавалася, ён ужо быў гатовы накінуцца на свайго падначаленага, як раптам суцішыўся і надзіва спакойна прамовіў:

– Тваё шчасце, што Стэфан не такі дурань, як ты. Ён бы не скакаў са стромы, калі б не быў упэўнены, што застанецца жывы.

Жаўнер здзіўлена глядзеў на Хваўлюса.

– Галоўная навіна, – працягнуў начальнік, – гэта тое, што мы высачылі Шостага. Значыць, уся нашая праца была не дарэмнай.

– Дазвольце запытацца, – няўпэўнена прамовіў жаўнер. – Дык што, значыць, Шосты збег?

– Збегчы-та ён збег, але зразумела, куды ён кіруецца. Туды ж, куды мы адправілі непаслухмяных жыхароў гэтага гарадка – у Лагер.

* * *

Было вельмі парна, і шлях даваўся Ясю нялёгка. Калі бераг знік з вачэй, яму здалося, што лодка застыла на месцы. Стэфан турбаваўся, што яны могуць страціць кірунак. Але праз паўгадзіны аблокі ўзняліся яшчэ вышэй, стала зразумела, у якім месцы знаходзіцца сонца, і Стэфан скарэктаваў курс.

– Замест простай лініі давялося зрабіць кут, – заўважыў Стэфан – Але добра, што мы ўвогуле не паплылі па коле.

«Проста нейкая геаметрыя, – падумаў Ясь, слухаючы свайго спадарожніка. – Быццам у школе». І ён згадаў сваю школу (як жа далёка яна цяпер была!), заняткі па геаметрыі, з якой у яго заўсёды былі праблемы, а таксама – Мірку.

Яна з’явілася ў іх класе два гады таму. Вясновым днём увайшла перад заняткамі – разам з настаўніцай і сваім бацькам. Навучальны год павінен быў хутка скончыцца, а яе сям’я якраз пераехала сюды з іншага горада. Яна, «новенькая», адразу здалася Ясю асаблівай. Вялікія сінія вочы, дзве коскі, і …і нейкая дзіўная, няўлоўная радасць ахапіла тады Яся.

Ён быў вельмі ўзрадаваны, калі пасля заняткаў даведаўся, што ісці дахаты ім у адзін бок. Па дарозе ён злаваўся на настаўніцу геаметрыі, якая не давала яму спуску з гэтай зусім незразумелай навукай, гаварыў Мірцы пра тое, што ў гэтым разабрацца цяжка і лепш бы вучні займаліся чым-небудзь больш карысным.

– Хочаш, я табе дапамагу? – нечакана запыталася яна.

– Дапаможаш?

– Ну так, з геаметрыяй. Насамрэч там нічога складанага, трэба толькі яе ўбачыць.

– Гэта як?

– Убачыць, зразумець як бы знутры, і тады яна ўжо ніколі не будзе для цябе цяжкой.

– І што, так магчыма? – перапытаўся Ясь, думаючы, што яго хочуць проста падбадзёрыць. – Гучыць як нейкае чарадзейства.

– Зусім не чарадзейства, – усміхнулася Мірка. – Гэта звычайная справа. Так бывае і з іншымі рэчамі: спачатку нічога не можаш зразумець, усё нейкае складанае і бессэнсоўнае, а потым пачынаеш думаць, – і раптам вось яно: становіцца бачны і сэнс, і простасць, і прыгажосць.

– Думаю, тады цябе трэба зрабіць нашай новай настаўніцай геаметрыі.

Мірка засмяялася. Яны прайшлі яшчэ крыху – моўчкі, і Ясь хваляваўся, перабіраючы ў галаве тэмы, на якія можна было б загаварыць. Але маўчанне перапыніла сама Мірка, паказваючы рукой:

– Вось тут мы цяпер жывём.

Дом стаяў у суседнім двары з Ясевым домам, і хлопец узрадаваўся, убачыўшы, што Мірка жыве так блізка.

Яна сапраўды ўзялася дапамагчы яму з геаметрыяй, і Ясь на нейкі час закінуў усе свае прыгодніцкія кніжкі і футбол з хлопцамі ды ўзяўся за складаны для яго прадмет. Спачатку было нялёгка – ён нерваваўся, не могучы разабрацца ў тым, што для Міркі было такім простым. Пасля некалькіх такіх сустрэчаў ён ужо быў гатовы прыдумаць нейкую іншую нагоду (толькі не геаметрыю!), каб мець магчымасць сустракацца і размаўляць з Міркай па-за школай.

Аднойчы сябры паклікалі яго ў парк атракцыёнаў. Ясь вагаўся паўдня, але вырашыў-такі замест парка пайсці да Міркі на «геаметрычныя» заняткі. І менавіта ў гэты вечар усё, што было незразумелае, складанае, варожае, быццам склалася ў яго галаве ў выразную і зразумелую карцінку. Ва ўсім быў сэнс, прыгажосць і простасць – менавіта так, як казала Мірка! Калі гэтае пытанне вырашылася, Ясь адчуў і радасць, і расчараванне. Так, цяпер адной праблемай у вучобе павінна стаць меней, але з іншага боку – ужо не было нагоды для сустрэчаў.

Ясь спачатку падумаў прапанаваць Мірцы павучыць яе фехтаваць, але, разважыўшы, зразумеў, што фехтаванне не ўваходзіць у кола яе інтарэсаў.

Надыходзіла лета, заканчваўся вучэбны год. На вакацыі бацька звычайна адпраўляў Яся ў вёску да бабулі і дзядулі. (А мамы Яся ўжо некалькі гадоў як не стала.) Ішоў апошні дзень заняткаў – такі ж шчаслівы дзень у годзе, як і Раство. Усе думалі пра доўгі адпачынак.

На перапынках толькі і размоваў было, хто што будзе рабіць летам. «Я еду да бабулі ў Мельнікі», – пачуў Ясь словы Міркі, якая размаўляла з сяброўкай. Ён ажно падбег да дзяўчат:

– Куды ты едзеш?

– У Мельнікі, да сваёй бабулі. Я была там апошні раз яшчэ зусім маленькай. Звычайна бабуля з дзядулем наведвалі нас самі. А цяпер ім гэта ўжо цяжка рабіць, і я еду да іх на цэлае лета.

– Не жартуеш? Я бываю там кожны год – усе летнія вакацыі. Мая бабуля таксама там жыве!

– Як цудоўна! – узрадавалася яна. – Значыць, можам паехаць разам!

Так і адбылося. Мірчын бацька прапанаваў адвезці Яся на сваёй машыне – разам з Міркай. Ясеў бацька быў не супраць.

Дом Мірчыных сваякоў стаяў бліжэй да рэчкі, Ясевых – амаль у цэнтры мястэчка. Яны бачыліся кожны дзень, і з часам Ясь зразумеў, што лепшага сябра, чым Мірка, у яго ніколі не было.

Яна была цудоўная спадарожніца ва ўсіх ягоных выправах. Разам яны любілі ездзіць на роварах па местачковых вуліцах, хадзіць да высокай ліпы, што расла ля рэчкі, і сядзець у яе цені на вялікім пляскатым валуне. Ясь згадаў, як аднойчы на выспе яны ўдваіх распалілі вогнішча і доўга-доўга глядзелі на агонь, унутр полымя, а потым дзьмулі на чырвоныя ў ранніх прыцемках вуглі – так, што ў абаіх закружыліся галовы.

Той час стаў асаблівым для Яся, лепшым з усіх. Ці мог ён тады падумаць, што наступным летам апынецца так далёка ад мястэчка, ад дома, ад Міркі?

Ясь нават перастаў веславаць, здзівіўшыся, што разважае зараз пра Мірку менавіта так. Канечне, яна была сяброўкай, але раней ён ніколі не думаў, што яна настолькі ж важная для яго, як і ягоныя найбольш блізкія людзі. Проста яна была – і ўсё. І гэтага было дастаткова, каб радавацца і каб чакаць наступнай сустрэчы.

…Ясь цяжка ўздыхнуў, выцер пот, які струменьчыкамі сцякаў па твары, і зноў узяўся за вясло.

* * *

Яшчэ праз гадзіну аблокі пачалі рассейвацца, аж пакуль увогуле не зніклі. Ясь заўважыў на даляглядзе палоску зямлі і скалу, пра якую казаў Марк. Яны набліжаліся да Пустэльні.

Чым бліжэй падплывала лодка, тым больш сумна выглядаў пейзаж: ніякіх раслінаў, толькі пясок і камяні. Неўзабаве яны прысталі да берага, пакінулі лодку там, дзе сказаў рыбак, і рушылі ўглыб Пустэльні. Ісці па пяску было цяжка, хацелася піць, але Стэфан папярэдзіў Яся, каб ён ашчаджаў ваду. Паветра тут было нашмат гарачэйшае, чым на іншым беразе затокі.

Здавалася, што шлях ніколі не скончыцца. Ясь канчаткова выматаўся, і нават размаўляць ужо не было ні жадання, ні моцы. Бліжэй да вечара спадарожнікі падышлі да крутога схілу, засеянага безліччу вялікіх і малых камянёў. Унізе, паміж двух пагоркаў, была дарога, якая ішла ў Лагер. Менавіта тут павінны былі ў хуткім часе правесці жыхароў Чырвонай Руды.

– Спынімся, – Стэфан зняў з пляча торбу.

Ясь у знямозе лёг на зямлю.

– Паспі, – сказаў Стэфан. – Ты стаміўся, а сілы будуць патрэбныя.

Ясь паклаў сабе пад галаву торбу і імгненна заснуў.

Ён праспаў некалькі гадзінаў, бо ўжо цямнела, калі яго пабудзіў голас Шостага Захоўніка: «Ясь, падымайся. Яны набліжаюцца».

Далёка на гарызонце, справа ад іх, былі бачныя дрыготкія агеньчыкі паходняў. Сюды ішлі сотні палоненых жыхароў горада.

– Пакуль ты спаў, у мяне з’явілася ідэя, – павярнуўся Стэфан да Яся. – Але мне спатрэбіцца твая дапамога, і гэта звязана з сур’ёзнай рызыкай.

– Кажы, – цвёрда прамовіў Ясь.

– Я напісаў ліст для Тамаша. Я вельмі спадзяюся, што старэйшына прыслухаецца да напісанага, бо ў адваротным выпадку шанцаў у іх проста не будзе.

– Добра, я згодны перадаць ліст.

– Калі палонныя наблізяцца да нас, якраз канчаткова сцямнее. Табе трэба будзе асцярожна, каб не ўбачыла варта, далучыцца да натоўпу і знайсці старэйшыну. Думаю, што тут не павінна быць цяжкасцяў. Запомні толькі, што на ўсё гэта ў цябе будзе хвілінаў дзесяць, бо калі калона выйдзе на роўную мясцовасць перад Лагерам, ты ўжо не зможаш пакінуць яе незаўважна. Я паспрабую ў гэты час табе дапамагчы і адцягнуць увагу канваіраў.

Ясь без ваганняў узяў ліст, зняў заплечнік, адшпіліў ад паса кінжал і аддаў зброю Стэфану.

Тым часам сцямнела, вялікую пустыню асвятляў толькі месяц.

Да іх сталі далятаць аддаленыя галасы канваіраў. Жаўнеры відавочна былі ў добрым гуморы і перакрыкваліся паміж сабою.

– Трэба ісці, – сказаў Ясь.

– Удачы табе, – пажадаў шэптам Стэфан.

Ясь пачаў спускацца ўніз, прабіраючыся паміж камянёў. Калона наблізілася ўжо ўшчыльную, і праз колькі імгненняў ён заўважыў першых канваіраў, якія ішлі з паходнямі ў руках. Па выглядзе і паводзінах было зразумела, што ў іх з сабой дастаткова віна і яны сябе не абмяжоўваюць у ім, святкуючы ўдалы дзень.

Палонных было больш за тысячу. У яркім месяцовым святле Ясь бачыў, як цяжка перастаўляюць ногі старыя і як смяротна стомленыя дарослыя, што нясуць сваіх паснулых дзяцей на руках.

Канваіры ішлі абапал палонных: праз кожныя дваццаць крокаў – чарговая пара. Ясь схаваўся за высокім валуном, што стаяў упрытык да дарогі. Каля пяці хвілінаў ён чакаў, пакуль дойдзе хвост калоны. Тады хлопец узяў у рукі невялікі камень і, убачыўшы апошнюю пару канваіраў, перакінуў яго праз жаўнераў, на камяністы пагорак. Яны азірнуліся на гук, і ў гэтую секунду Ясь незаўважным ценем ускочыў у калону.

«Калі ласка, цішэй. Я шукаю Тамаша», – прашаптаў ён людзям, сярод якіх апынуўся. Было бачна, наколькі здзіўленыя гараджане такому нечаканаму з’яўленню незнаёмца, але Ясю паказалі кірунак, і праз пару хвілінаў хлопец змог знайсці таго, каго шукаў.

Гэта быў высокі пажылы чалавек з доўгімі сівымі валасамі і тонкім носам.

– Пане Тамашу, я ад Стэфана, Шостага Захоўніка, – шэптам пачаў Ясь. – Я мушу перадаць вам вось гэты ліст.

Гарадскі старэйшына ад нечаканасці на секунду прыпыніўся, але затым працягнуў свой шлях.

– Я не ведаю, дзе Стэфан. Яго не было ў нас, – адказаў Тамаш, не ўзяўшы паперы і нават не глянуўшы на хлопца.

Ясь з горыччу зразумеў, што яму не вераць і, відаць, яго палічылі наўмысна падасланым шпегам.

– Калі ласка, проста прачытайце гэты ліст, – зноў папрасіў ён.

– Ты не мог бачыць Стэфана, яго не было ў нашым горадзе.

Ясь заўважыў, што частку неба ўжо засцілаюць аблокі. Зараз яны закрыюць месяц, і тады ніякі ліст прачытаць будзе ўжо немагчыма.

– Гэта вельмі важна! – не сунімаўся Ясь. – Стэфан разлічвае на вас. Ён кажа, што гэта адзіная магчымасць вам дапамагчы. Паверце!

Старэйшына павярнуў галаву ў бок Яся і ўважліва паглядзеў на хлопца.

– Чаму я мушу верыць табе? Ты не мог бачыць яго: я думаю, што ён далёка і адсюль, і ад Чырвонай Руды.

Пагорак збоку заканчваўся, праз некалькі хвілінаў яны выйдуць на адкрытую прастору.

– Я сустрэў Стэфана ў пячоры Эйлон, там, дзе возера яркай вады.

Бровы старэйшыны ледзь заўважна падняліся. Тамаш усё яшчэ вагаўся. Аблокі засланілі сабою частку месяца. Памарудзіўшы, гарадскі галава працягнуў руку, і Ясь перадаў яму ліст.

Тамаш разгарнуў аркуш, і тут сцямнела – месяц цалкам знік. У Яся ўсё пахаладзела ўнутры: яны няўмольна набліжаліся да Лагера.

– Трэба пачакаць, так нічога не атрымаецца, – прамовіў старэйшына.

Ясь назіраў за тым, як пагорак злева ад іх становіцца ўсё ніжэй і ніжэй. Вось і апошнія камяні. Як толькі яны дайшлі да іх, ён пачуў грукат валуна, што каціўся з гары дзесьці за імі: Стэфан спрабаваў адцягнуць увагу канваіраў. І ахоўнікі, і палонныя ўстрывожана азірнуліся. Але Ясь застаўся ў калоне. Пакуль ён не будзе ведаць, што Тамаш прачытаў ліст, ягонае заданне, ад якога залежыць лёс тысячы людзей, не выкананае.

Грукат сціх. Калона выйшла на адкрытую прастору. І зноўку з’явілася месяцовае святло: відаць, там, у небе, быў моцны вецер. Старэйшына пачаў прабягаць вачыма напісанае:

«Вітаю, шаноўны Тамаш.

Я мусіў выйсці з вежы, калі даведаўся ад свайго новага сябра Яся, праз якога і перадаю ліст, што жаўнеры Вормара зрабілі з Чырвонай Рудой. Зараз я недалёка.

Трымайцеся! Я веру, што ў нас ёсць шанц збавіць людзей ад пажыццёвага зняволення ў Лагеры. Гэта зрабіць складана, але магчыма. Пяць гадоў, праведзеных мною ў гэтым месцы, як ты памятаеш, далі мне такі-сякі досвед.

Вас пакінуць да раніцы на ўнутраным двары. Так яны заўсёды рабілі, калі прыводзілі некалькі соцень новых арыштаваных уначы. Канваіры пойдуць спаць у канвойнае памяшканне. Вартаўнікі таксама па начах бываюць няўважлівыя. Тое, што вы цэлую ноч будзеце ў двары, – гэта добра. Калі вас перавядуць у баракі, будзе ўжо запозна нешта рабіць.

Адразу за брамай Лагера, справа і злева ад яе, вы ўбачыце два невысокія дамы – гэта памяшканні аховы. Там спяць жаўнеры, не задзейнічаныя ў начной варце. За левым домам – доўгі, прыбудаваны да лагернай сцяны дом начальства. Далей, уздоўж сцяны, – склад зброі. Гэта галоўныя мэты. Калі вам удасца схапіць частку ахоўнікаў, а затым узяць пад кантроль зброю – вызваленне стане рэальным.

Коратка апішу табе Лагер, каб было лягчэй арыентавацца. З правага боку ад брамы, за домам аховы, стаіць прыбудаваная да сцяны турма, у якой у адзіночных камерах Вормар трымае трох Захоўнікаў і яшчэ каля сарака вязняў – тых, каго лічыць найбольш небяспечнымі для сябе. Далей за турмой – склад харчавання і адзення.

Яшчэ далей, недзе пасярэдзіне самога Лагера, – вялікі пляц, куды кожную раніцу выганяюць зняволеных (усіх, акрамя тых сарака, што сядзяць у турме) на шыхтаванне. За гэтым пляцам – баракі. Там трымаюць усіх астатніх. Па перыметры баракі ахоўваюцца чатырма вартаўнікамі. Яшчэ па вартаўніку знаходзіцца ў кожнай з шасці вежаў, якія ўзвышаюцца над лагернай сцяной.

Дарагі Тамаш! Ты можаш сказаць, што за ўвесь час панавання Вормара ніхто на такое яшчэ не адважыўся. Але ўспомні, што некалі мы былі вольнымі людзьмі. І, спадзяюся, нягледзячы ні на што, мы такімі застаёмся. Ніхто і ніколі не зможа забраць нашай свабоды.

З надзеяй, Стэфан».

– Прабач мне, што не паверыў адразу… – паглядзеў на Яся старэйшына. – Я баюся, што цяпер табе не выбрацца з калоны. Ужо зусім хутка мы апынёмся ў Лагеры.

– Але вас жа так шмат, чаму вы не нападзяце на гэтых канваіраў?

– Тут не працуе звычайны падлік. Хоць нас і больш за тысячу, а канваіраў толькі пяцьдзясят, але ў іх ёсць зброя. Мы ж – бяззбройныя. Гэта значыць, што пры нашым нападзе на іх – нават калі ён і будзе выніковым – загіне вялікая частка гараджанаў, нашыя жонкі, дзеці. Таму мы не можам гэтага зрабіць.

Яны ішлі яшчэ не менш за гадзіну, пакуль недзе наперадзе Ясь не заўважыў агні некалькіх дзясяткаў паходняў.

Калі палонныя падышлі яшчэ бліжэй, стала зразумела, што гэта і ёсць Лагер – паходні гарэлі на сценах і ў байніцах вежаў.

Уваходам у Лагер была аграмадная жалезная брама. Вышыня яе была каля трох метраў, а каменныя сцены – разы ў тры вышэйшыя. Брама адчынілася павольна, з цяжкім лязгам. Палонных пачалі заганяць у Лагер, крычучы ды піхаючы ў спіны. За брамай быў шырокі двор – ягоныя межы хаваліся ў цемры, а там, дзе хапала святла паходняў, Ясь заўважыў дзве ўнутраныя прыбудовы, якія стаялі справа і злева пад сценамі.

– Колькі ж іх тут? – радасна запытаўся ў канваіраў адзін з лагерных ахоўнікаў.

– Тысяча дзвесце трыццаць шэсць!

– Ого, гэта прыемна чуць! Такога папаўнення ў нас яшчэ ніколі не было!

– Так-так, тут цэлы горад, – канваір задаволена заківаў галавой. – Хавалі ў сябе Шостага, за што зараз і будуць расплачвацца, – ён павярнуўся ў бок палонных і з задаволенай усмешкай наўмысна гучна прагаварыў: – Справядлівасць у тым і ёсць: зло мусіць быць пакаранае!

– Якая ўдача для нас! За апошні час мы пабудавалі дзевяць новых баракаў. Прыемна бачыць, што яны не будуць пуставаць.

Тым часам да палонных падбеглі ахоўнікі.

– Усе рэчы складаем тут! З сабой браць толькі адзенне!

Былых жыхароў Чырвонай Руды выстраілі ў некалькі шарэнгаў і сталі пералічваць. Праз некалькі хвілінаў нехта крыкнуў:

– Тысяча дзвесце трыццаць сем!

– Пералічыце яшчэ раз! Павінна быць на аднаго бандыта менш!

Пералік пачаўся зноў, і ў Яся замерла сэрца: ці не выдасць яго хто? Але ўсе тыя, хто бачыў, як Ясь далучыўся да іх калоны, маўчалі.

– Тысяча дзвесце трыццаць сем! – зноў пракрычаў голас, калі лічыльнікі звялі ў адно ўсе лічбы. – Так, як і ў першы раз.

– Адкуль лішні? Як вы там лічылі на выхадзе з горада? – незадаволена гаркнуў лагерны начальнік канваірам.

– Мы былі ўпэўненыя ў сваёй лічбе.

– Упэўненыя… У такіх справах не павінна быць недакладнасцяў!

Начальнік павярнуўся да палонных і выгукнуў трэніраваным голасам:

– Першае і адзінае правіла! Як толькі вы ўвайшлі ў гэтую браму, вы ўжо больш не жыхары горада! Не працоўныя, не майстры і не прадаўцы! Вы ўжо не бацькі і не дзеці! Вы ўжо не мужы і жонкі! Вы – зняволеныя, і адзінае, што вы можаце тут, – гэта выконваць загады! – ягоны крык адбіваўся ад высокіх сценаў і, здавалася, атачаў палонных з усіх бакоў. – Вы здрадзілі свайму народу і ў мэтах гуманнасці мусіце панесці справядлівае, суровае пакаранне! Ваш лёс – быць тут да канца сваіх дзён, – ён памаўчаў пару секундаў, чакаючы, каб ягоныя словы далі эфект. – Аднак вы можаце ачысціць сваё сумленне, калі будзеце добра працаваць на славу Вормара і народа і паведамляць начальству пра ўсе праявы падазроных паводзінаў! Іншага выбару ў вас няма!

Начальнік спыніўся, каб перавесці дух, і выгукнуў:

– Ра-а-аздзяліць!

Людзі не зразумелі, што гэта значыць, але калі падбеглі ўзброеныя ахоўнікі і пачалі аддзяляць жанчынаў і малых дзяцей ад мужчынаў, сярод палонных падняўся голасны плач.

– Што ж яны робяць… – у адчаі прашаптаў Ясь і тут жа зразумеў, што ўвесь іх план, уся задума, пра якую казаў Стэфан, правальваецца. Іх раздзеляць, каб ужо гэтай ноччу, зараз, размеркаваць па бараках.

Калі жанчыны былі аддзеленыя, іх павялі кудысьці далей, углыб Лагера, але куды менавіта – было не ўбачыць. Месяц зноў схаваўся за хмары, і адзінай крыніцай святла засталіся паходні турэмшчыкаў.

Ясь глядзеў, як знікаюць ягоныя надзеі на збаўленне людзей ды сваё вызваленне, і адчуваў, як у гэтай цёмнай халоднай ночы яго пачынае напаўняць страх.

* * *

У гэты час Стэфан, так і не дачакаўшыся Яся, падбіраўся да Лагера. Яму былі ўжо добра бачныя знаёмыя агні, якія асвятлялі сцены і якія ўсё яшчэ сніліся яму па начах. Набліжалася непагадзь: вецер шкуматаў полымя паходняў, рэзка пахаладала і, на вялікае здзіўленне Шостага, на зямлю пачалі падаць кроплі дажджу, чаго ён не бачыў ні разу за тыя гады, што яму давялося адбыць у гэтым сухім пясчаным краі.

* * *

Начальнік Лагера і начальнік канвою стаялі адзін насупраць аднаго ў будынку аховы, і па іх паставах было зразумела, што ні адзін, ні другі не хоча адступацца ад свайго.

– Вам трэба памятаць, што ў Лагеры камандую я, а не хтосьці іншы!

– А мы знаходзімся тут на загад Хваўлюса! У нас ёсць адпаведныя паўнамоцтвы! І ніхто мне і маім людзям не будзе ўказваць, што нам рабіць, а чаго не рабіць!

– Як сабе хочаце. Трэба было прыводзіць іх удзень. Адправіць у баракі зараз усіх не можам – толькі жанчын і дзяцей. А па інструкцыі я магу пакінуць палонных на вуліцы на ноч без размеркавання толькі тады, калі для гэтага ёсць дастаткова аховы. Вашыя канваіры прывялі іх сюды, і калі вы лічыце сваю місію такой важнай, то і не думайце, што вам удасца сысці з Лагера праз гадзіну. Вы павінны заставацца тут да пераводу зняволеных у баракі. А значыць, вы прастаіце тут да раніцы.

Начальнік канваіраў, пачырванеўшы ці ад злосці, ці ад выпітага па дарозе віна, рэзка развярнуўся і, не кажучы ні слова, выйшаў з будынка на дождж ды шпарка пакрочыў да сваіх падначаленых.

Праз некаторы час за ім выйшаў задаволены начальнік Лагера. Ён падышоў да ахоўнікаў, якія прымалі ў палонных асабістыя рэчы, і каб чулі ўсе – і свае, і канваіры, – аддаў загад: «Пасля прыёму рэчаў зняволеных пакідаем тут. Афармленне і перавод у жылую частку будзе праходзіць раніцай».

* * *

Начальнік канвою крыху пастаяў моўчкі, а затым гаркнуў свайму памочніку:

– Дзе там нашы бочкі з віном? Трэба сагрэцца ў такую ноч!

– Вось тут! Усё падрыхтавана.

– Палова канвою вартуе да сярэдзіны ночы. Астатнія будуць у памяшканні. Потым будзе змена. Прасочыш за гэтым. Ну, і дай там таксама хлопцам, што на вуліцы, – ён кіўнуў на бочкі, – а то і праўда памерзнуць. От жа ж пацук гэты лагерны начальнік… Ну, добра. Як кажуць, умей працаваць, ды не забудзь адпачываць, – і, узяўшы пад паху бочачку віна, ён пайшоў.

* * *

– Ну што, трэба збірацца, – уздыхнуў, выціраючы вусы і адстаўляючы чару, адзін з ахоўнікаў Лагера, мажны, з маленькімі цёмнымі вочкамі.

Ягоны калега, надзіва шчуплы, з доўгай шыяй і вялікай круглай галавой, таксама без ахвоты ўстаючы ад стала, нешта незадаволена прамармытаў. Тут, у будынку аховы, было цёпла і ўтульна, у печцы патрэсквалі дровы, а на дварэ чакала непрыемнасць: ужо ішоў сапраўдны дождж. Ахоўнік паказаў таварышу на акно:

– І чаму менавіта зараз? Чаму, Цэбар? Першы раз за ўсю маю службу тут пачынаецца вось такое! І якраз у маё дзяжурства!

Мажны ахоўнік хітравата прыжмурыўся:

– Цэп, дружа, не пераймайся. Я сказаў бы, што нам сёння, наадварот, пашанцавала. Толькі дурань будзе стаяць дванаццаць гадзінаў пад такім дажджом. Там, ля брамы, дастаткова жаўнераў. Яны прывялі гэтых новых палонных, хай самі за імі і сочаць. Можна, канечне, выходзіць на саму пляцоўку наглядчыка, але лепш перачакаць гэты час у сухім пакоі ў вежы.

– Ты не баішся пакарання? – шэптам запытаўся шчуплы.

– А хто нас будзе правяраць у такое надвор’е? Паглядзі: начальства само пазашывалася ў сваіх пакоях. Даўно ўжо сапе на мяккай пярыне.

– Так, ім цяпер і праўда добра, – пагадзіўся Цэп.

– Ды нічога не здарыцца. Мы сёння стаім на вежах ля брамы – а там, унізе, пяцьдзясят чалавек гвардыі Сябра Вормара, дый у нас ва ўсіх – добрыя арбалеты, з якіх можна лёгка пацэліць у вяртлявую муху, а не тое што ў нейкіх напалоханых і прамоклых гараджанаў.

* * *

Натоўп палонных мужчынаў з Чырвонай Руды заставаўся на тым жа самым месцы. З-за холаду яны імкнуліся стаць бліжэй адзін да аднаго. Бязлітасна ліло, потым дзесьці ў далечыні забліскалі маланкі – але схавацца ад навальніцы не было як.

– Пане Тамашу, здаецца, нас не будуць пераводзіць у баракі. Трэба нешта рабіць, – нягучна прамовіў Ясь.

– Я згодны, што не варта сядзець склаўшы рукі, – адказаў старэйшына і, уважліва паглядзеўшы на людзей вакол сябе, павярнуўся да суседа і ціха назваў некалькі імёнаў.

Па натоўпе пайшоў лёгкі шэпт – мужчыны ланцужком паведамлялі адзін аднаму, каго шукае Тамаш.

– Размовы забароненыя! – заверашчаў нехта з канваіраў.

Гараджане сцішыліся, але справа ўжо была зробленая. Праз некалькі хвілінаў вакол Тамаша сабралася каля дзесяці чалавек. Усе яны былі паважанымі ў горадзе людзьмі, якія заслужылі шанаванне жыхароў Чырвонай Руды не адным добрым учынкам.

Тамаш пачаў гаварыць – настолькі ціха, наколькі гэта было магчыма пры навальніцы, якая падабралася ўжо ўшчыльную да Лагера. Яго словы раз за разам перакрываліся грукатам грому. Старэйшына распавёў пра Яся і пра ідэю Стэфана.

– Што будзем рабіць, сябры? – урэшце запытаўся ён.

– Лепш паспрабаваць удачы зараз, чым усё астатняе жыццё ў Лагеры шкадаваць пра страчаны шанц. Нават калі гэты шанц мізэрны, – адказаў адзін з палонных.

– Тады трэба дзейнічаць хутка, ціха і зладжана. Можа, у нас і няма вялікай надзеі, але важна, каб нашае сумленне засталося чыстым, – дадаў другі.

– Зараз, калі яны аддзялілі ад нас жонак і дзяцей, у нас развязаныя рукі. Мы можам не баяцца, што хтосьці з іх загіне ў сутычцы. А загінуць самім, спрабуючы здабыць свабоду, – гэта не самая горшая смерць, – прамовіў трэці.

– Значыць, рашэнне прынятае, – падвёў вынік Тамаш. – Адна з умоваў поспеху падчас нападу – нашае адзінства і адначасовасць у дзеянні. Але ў гэтым жа і асноўная праблема. Мы не можам падаць ніякага сігналу да пачатку. У нас няма магчымасці ні запаліць агонь, ні ўдарыць у барабаны, ні нават крыкнуць, каб пачулі ўсе, – такая навальніца перакрывае любы крык.

Сярод удзельнікаў таемнай нарады павісла маўчанне. Кожны імкнуўся прыдумаць нейкае выйсце, але ці то цяжкасці апошніх дзён, ці то халодны дождж не давалі засяродзіцца. Шуганула маланка, і пачуўся магутны рокат грому. Ясю здалося, што гэта вялізны моцны леў, які жыве дзесьці сярод аблокаў і бліскавіцаў, напоўніў сваім рыкам усю Пустэльню.

– Я ведаю, што нам падкажа! – раптам амаль закрычаў Ясь. Усе здзіўлена павярнуліся да яго.

Вестка пра падрыхтоўку нападу імгненна разышлася сярод некалькіх сотняў палонных мужчынаў. Гараджане вырашылі пачакаць, пакуль не скончылася змена каравула і замененыя на вышках ахоўнікі не зайшлі ў дом па левым баку брамы.

Прапанаваная Ясем ідэя была простая. Само неба падказала выйсце.

* * *

Ад напружання й трывожнага чакання Яся пачала браць дрыготка. Дождж сцякаў па твары, пякучымі халоднымі струменьчыкамі ліўся за каўнер. «Спакойна, спакойна, ціха, – паўтараў сам сабе Ясь. – Першая… Чакаем, чакаем… Другая…»

Трэцяя! Магутны сполах маланкі і адначасовы выбух грому.

Як па камандзе, імкліва, амаль бясшумна, ад натоўпу зняволеных аддзяліліся незаўважныя постаці.

Тры секунды, каб дабрацца да аслепленых яркім святлом канваіраў. Паваліць на зямлю. Звязаць. Забраць зброю… Галас ад удараў і ўскрыкаў быў перакрыты наступным, яшчэ больш гучным выбухам грому, які страсянуў Лагер.

* * *

Цэп сядзеў у вежы. Тут, крыху не даходзячы да выхаду наверх, на адкрытую назіральную пляцоўку, было некалькі нішаў, якія прымыкалі да вінтавой лесвіцы. У такой нішы мог змясціцца чалавек у поўны рост і было яшчэ месца для арбалета і вялікага запасу стрэлаў. Адсюль прастрэльвалася тэрыторыя на падыходзе да Лагера – на выпадак, калі нехта задумае на яго напасці.

Хоць звонку грымеў гром, тут было суха і спакойна. Вецер дзьмуў з іншага боку, таму дождж амаль не трапляў у вузкі праём байніцы. «Але ці правільна я раблю? – ён прыўстаў, разважаючы, і зірнуў у цемру. – Я павінен зараз стаяць наверсе, назіраць за тэрыторыяй Лагера… Аднак жа там бура, холадна і мокра, і я ўсё роўна не змагу нічога добра разгледзець. Паходні на сценах пазадзімала. А ўнізе пару дзясяткаў канваіраў – спрактыкаваных вайскоўцаў Вормара… І ўсё ж: ісці наверх альбо не?»

І ў той жа момант, калі Цэп вырашыў не ісці, ярчэзнае белае святло асвятліла Пустэльню. Ахоўніку здалося, што недзе там, на падыходах да Лагера, мільгануў чалавечы сілуэт.

* * *

Канваіры зусім не чакалі нападу. Частка з іх была ў напаўсне ад трохдзённага пераходу і моцнага віна, частка проста калацілася ад халоднага ветру й дажджу, які ўсё ліў ды ліў з неба. Ніхто з іх не трымаў напагатове свой зараджаны арбалет. Ніхто з іх не паспеў выцягнуць меч.

Палонныя гараджане з’явіліся быццам з ніадкуль. Завязалася бойка, у ход пайшлі кулакі й ногі. Праз некалькі хвілінаў усе канваіры былі звязаныя і ляжалі ў лужынах і брудзе. Зброя была адабраная.

– Не магу паверыць, што ўсё так лёгка атрымалася, – са шчаслівай усмешкай пракрычаў, перасільваючы вецер, хтосьці з гараджанаў.

– Пакуль нічога не скончана! Гэта яшчэ дзіва, што ніхто з вышак не падаў сігнал трывогі! Цяпер – хутчэй у збройню! – загадаў старэйшына.

* * *

Вартавы хадзіў туды-сюды, захутаны ў плашч ды накрыўшыся капюшонам. У руцэ боўтаўся ліхтар, за шклом якога мільгала свечка. Трыццаць крокаў ад аднаго вугла збройні да іншага – і назад. «І так яшчэ паўночы», – думаў вартавы і, калі праходзіў каля асветленага акна, з зайздрасцю кідаў позірк у сухі цёплы пакой. Там сядзелі яго чацвёра таварышаў, больш удачлівых, чым ён, – бо іх дзяжурства не прыпала на сённяшнюю ноч.

Ён дайшоў да рага будынка, развярнуўся і пабрыў назад, схіліўшы галаву ад ветру і дажджу. Горш быць не магло. Аднак жа стала: ён адчуў, як хтосьці прыставіў вастрыё клінка паміж ягонымі лапаткамі і пагрозліва прашаптаў:

– Спакойна. Кідай зброю.

Арбалет паваліўся на раскіслую зямлю.

– Зараз будзеш рабіць тое, што я скажу.

Злёгку падпіхваючы клінком, яго скіравалі да збройні. Вартавы пабачыў, як сюды падбягаюць дзясяткі людзей з арбалетамі і мячамі і становяцца абапал увахода. Зразумеў, што сіла не на яго баку, і, значыць, трэба выконваць усё, што яму скажуць. Яго падвялі да дзвярэй, і вартавы пагрукаў ды гучна паўтарыў тое, што яму прашаптаў голас з-за спіны:

– Адчыняйце! Тэрміновы загад ад начальніка Лагера!

Знутры заскрыгаталі замкі, і з-за дзвярэй данёсся голас:

– Ты што там, зусім ужо? Які загад сярод ночы?

Жаўнер расчыніў дзверы збройні і высунуў галаву. Нехта з гараджанаў схапіў яго за каўнер і рыўком выцягнуў на вуліцу, астатнія рынуліся ўнутр, наставіўшы на перапалоханых ахоўнікаў дваццаць пяць зараджаных арбалетаў.

Яшчэ адна важная мэта была дасягнутая. Цяпер у паўстанцаў было дастаткова зброі: мячы, шчыты, арбалеты, лукі і стрэлы. Ясь узяў вузкі лёгкі меч. Канечне, не шпага і не рапіра, да якіх ён прывык, але з гэтай зброяй ён адчуў сябе нашмат больш упэўнена.

Жыхарам Чырвонай Руды яшчэ трэба было захапіць заходні ды ўсходні будынкі аховы, дом з начальствам, вежы і турму.

* * *

Цэп быў устрывожаны. Цёмны сілуэт у сполаху маланкі мог зусім і не быць чалавекам, а ўсяго толькі гульнёй ценяў у час навальніцы. І праўда, што магло камусьці спатрэбіцца ў Пустэльні ў такі час і ў такое надвор’е? Але калі гэта быў сапраўды чалавек? Відаць, сёння ўсё-такі прыйдзецца падняцца на назіральную пляцоўку. Яно будзе няўтульна, але спакайней.

І вартаўнік, шкадуючы аб тым, што давядзецца пакінуць сухую і спакойную нішу, пачаў падымацца па вінтавой лесвіцы.

* * *

Усе, хто не быў задзейнічаны на дзяжурстве, даўно ўжо спалі. Тыя ахоўнікі, якія толькі што прыйшлі пасля дазору на вежах, рыхтаваліся да сну. У будынку аховы гарэў камін. Хтосьці наліваў сабе ў гліняны кубак падагрэтае на агні віно, хтосьці развешваў бліжэй да цяпла мокрае адзенне.

– Ну і ночка! Нам яшчэ пашанцавала, што рэшту яе мы будзем праводзіць тут, а не на вуліцы, – сказаў адзін з іх.

– Ха-ха! Няма нічога лепшага, чым цёплы пакой, сытная ежа, моцнае віно ды залатыя манеты з профілем Вормара, якія шчодра сыплюцца ў наш гаманец, – адказаў іншы. – За здароўе Сябра Вормара! – ён прыпадняў кубак, паднёс яго да вуснаў ды так і застаўся сядзець – без руху: толькі вочы шырока расплюшчыліся ад здзіўлення.

У адчыненых дзвярах стаялі жыхары Чырвонай Руды: наперадзе – арбалетчыкі, за імі – узброеныя мячамі.

Дрыжачай рукой ахоўнік паставіў нявыпіты кубак назад.

– Вам лепш здацца, – прамовіў нехта з гараджанаў. – Бо мы не спудлуем.

Ахоўнік павольна падняў рукі ўгору. Астатнія жаўнеры зрабілі тое ж самае.

* * *

Стэфан усё бліжэй і бліжэй падбіраўся да Лагера. Знаёмыя вежы, сцены, якія абрыдлі за пяць гадоў зняволення. Здавалася, што і не пакідаў гэтага месца. Яно стаяла непарушна і нязменна, як помнік сіле, што ўмее толькі ненавідзець.

Прабірацца трэба было акуратна. Цемра час ад часу адступала пад святлом маланак, і Стэфан разумеў, што калі не хавацца за камянямі ды нізкімі сухімі пустэльнымі дрэўцамі, то падчас адной з такіх успышак яго лёгка могуць заўважыць з вежаў. Ён набліжаўся кароткімі перабежкамі. Прайшло ўжо даволі шмат часу, як палонныя апынуліся ў Лагеры, і Шостага Захоўніка трывожыла тое, што там усё выглядала вельмі спакойна. Ці перадаў Ясь ліст? А калі перадаў, то няўжо яны не змогуць нічога зрабіць? Няўжо гэтая задума была сапраўды планам без шанцаў? Ён пачаў дакараць сябе за тое, што адправіў Яся ў Лагер – быццам бы ў пашчу бязлітаснага драпежнага звера.

* * *

Як толькі Цэп выглянуў вонкі, яшчэ падымаючыся па прыступках, яму ў твар ударыў ледзяны дождж. Вартаўнік паморшчыўся, прыкрыў вочы далонню і, зрабіўшы некалькі апошніх крокаў па лесвіцы, выйшаў на верхнюю пляцоўку вежы – тую, з якой кожны другі дзень ён назіраў за парадкам. Цемра не давала разгледзець нічога, пакуль не бліснула чарговая маланка. Тое, што ўбачыў Цэп унізе, на лагерным двары, прымусіла яго застыць на месцы. Ногі сталі ватнымі; мокры ад дажджу, ён тым не менш зразумеў, што адразу ўспацеў. Маланка асвяціла ўсё толькі на долю секунды, але гэтага было больш чым дастаткова. За гэтае імгненне вартаўнік у дробных дэталях заўважыў безліч жахлівых, недапушчальных рэчаў: звязаныя жаўнеры ляжаць у брудзе; натоўп зняволеных гараджанаў бяжыць да ўсходняга будынка аховы; дзверы ў збройню расчыненыя насцеж; частка людзей імкліва набліжаецца да турмы.

Цэп замарудзіў, не ведаючы, што рабіць у першую чаргу: страляць па бунтаўшчыках ці біць у гонг, які быў прымацаваны на верхняй пляцоўцы. Урэшце ён у два крокі падскочыў да вялізнага меднага гонга і пачаў штомоцы – ад страху і крыўды – малаціць у яго.

Гэтага гуку ў Лагеры не чулі ўжо даўно. Амаль ніхто ніколі не адважваўся збегчы адсюль. Ахоўнікі па перыметры баракаў, у турме, на складах і ў будынку начальства, пачуўшы нізкі гук, схапіліся за зброю. У суседняй вежы мажны Цэбар, заснуўшы ў байніцы, бачыў страшны сон: яму снілася, што ў Лагеры б’юць у медны гонг – а значыць, абвешчаная трывога.

* * *

…Стэфан ужо быў пад самымі сценамі. Ён добра разумеў, што азначае гук, які разлятаўся на ўсё наваколле якраз з вежы ў яго над галавой. Ягонае сэрца напоўнілі адначасова трывога і радасць: трывога за сяброў і радасць ад таго, што яны ўсё-такі паспрабавалі выкарыстаць адзіны шанц вярнуць сабе свабоду.

Дзейнічаць трэба было імгненна, ад гэтага залежалі жыцці людзей. Ён кінуў пад сцяной свой і Ясеў заплечнікі, дастаў са свайго скрутак доўгай вяроўкі з некалькімі невялікімі кручкамі-якарамі на канцы. Раскруціўшы над галавой, дакладным рухам закінуў «кошку» і пачаў караскацца. Слізкія камяні запавольвалі ягоны пад’ём, але яшчэ не скончыў гудзець гонг, як Стэфан далез да верху. Гэтыя лагерныя сцены ён памятаў добра: наверсе, па ўсім перыметры, быццам іклы дракона, былі ўмураваныя вялікія, вострыя як лязо, кавалкі празрыстых камянёў, якія называліся «горны лёд». Калісьці яны пакінулі адзнаку на ягоным перадплеччы – доўгі, да самай далоні, шнар.

Стэфан падцягнуўся, узлез на сцяну і, асцярожна намацваючы шлях нагой, каб не напароцца на зубцы, стаў набліжацца да вежы. Калі маланка ў чарговы раз зрабіла відочным наваколле, ён убачыў, што вартаўнік, які перастаў ужо біць у гонг, цэліцца са свайго арбалета кудысьці ўніз, у двор Лагера. Святло знікла, і праз імгненне Стэфан пачуў, як арбалет хвостка запусціў стралу. Захоўнік стрымгалоў кінуўся да вежы.

* * *

Унізе ж, у двары, Тамаш зычным голасам падбадзёрваў гараджанаў, якія разгублена спыніліся пасля таго, як пачулі сігнал трывогі:

– Засталося не так шмат! Наперад, браты!

Ясь і яшчэ некалькі чалавек стаялі каля старэйшыны. Тамаш павярнуўся да аднаго з сяброў, нешта сказаў, але словы заглушыў гром. Адразу пасля гэтага старэйшына пачуў, як зусім блізка ў цемры прасвістала страла. З непрыемным да млосці гукам яна патрапіла ў кагосьці якраз там, дзе стаяў Ясь. Чыёсьці цела ўпала на зямлю…

* * *

Сігнал трывогі пачулі і ў бараках, дзе спалі зняволеныя. Змарнелыя ад непасільнай працы людзі, што ляжалі на нарах, тут і там прыпадымалі галовы, трывожна ўслухоўваючыся ў нізкі, цяжкі гук.

Некаторыя разгублена прыселі на цвёрдых насцілах з дошак, бальшыня працягвала спаць. У жаночым бараку адна з дзяўчат паднялася і скіравалася да дзвярэй.

– Рут, ты што робіш? Ты гэта куды? – аклікнула яе жанчына, якая была ў гэты дзень дзяжурнай.

– Няўжо вы не чуеце?

– Ад нас тут нічога не залежыць. Памяшканне пакідаць забаронена, – незадаволена сказала жанчына. – Праблемы будуць не толькі ў цябе, але і ва ўсіх нас!

– Там нешта адбываецца! – усхвалявана адказала Рут.

– Гэта проста навальніца.

– Не рабіце выгляду, што вы нічога не чуеце! Там нешта важнае!

Не даўшы запярэчыць, Рут рэзка адчыніла дзверы.

Гэта было дзіўна, але навокал не аказалася вартаўнікоў. Яна прыгледзелася і ўбачыла, як далёка наперадзе знікаюць кропачкі паходняў: значыць, вартаўнікі бягуць да лагернай брамы. Рут таропка выскачыла вонкі і, не зважаючы на воклічы дзяжурнай, ірванула ў цемру. Яна бегла наперад, пакуль не трапіла на вялікі лагерны пляц. Далей пайшла асцярожным, ціхім крокам. Ахоўнікаў нідзе не было. Яна прайшла яшчэ далей і нечакана ўбачыла паласу святла ў прыадчыненых дзвярах збройні. Перамагаючы страх, Рут наблізілася да будынка і штурхнула дзверы. Унутры нікога не было. Частка паліцаў ужо была пустая, але рознай зброі тут заставалася яшчэ вельмі шмат.

Рут развярнулася і пабегла да барака, у якім быў яе добры знаёмы – Язэп. Барак быў ужо адчынены, і хтосьці з вязняў выглядваў вонкі.

– Язэп! – крыкнула Рут, убягаючы ўнутр. – Вартаўнікоў няма!

Пачуўшы яе словы, людзі паўскоквалі з нараў.

– Спакойна! – прагрымеў басам Язэп – барадаты высокі мужчына. – Рут, ты ўпэўненая?

– Так! Вы чулі сігнал трывогі?

– Чулі. Відаць, штосьці там не так з новымі вязнямі.

– Я бачыла, як ахоўнікі беглі да брамы!

Зняволеныя пераглянуліся.

– Браты! – вельмі спакойна прамовіў Язэп, настолькі спакойна, што гэта выдавала ўсё яго хваляванне. – Гэта наш шанц.

– Але ў нас няма зброі, – запярэчыў нехта.

– Эх, мне б зараз дахаты, – ціха сказаў Язэп, паглядзеўшы на Рут. – Чаго-чаго, а зброі там хапала. Дый на складзе некалькі бочачак з порахам было прыхавана. Шкада, не скарыстаўся.

– Ты нічога пра порах не казаў, – шэптам адказала яна, здзівіўшыся.

– Не было нагоды, прабач.

– Зброя ў нас будзе! – раптам гучна сказала Рут, так, каб пачулі ўсе.

Язэп з недаверам глянуў на яе.

– Тут у будынку, недалёка.

– Ну што?! – усклікнуў Язэп. – Цяпер альбо ніколі!

– Цяпер! Ідзём! Свабоду! – закрычалі вязні.

Язэп аддаў загад падымаць іншыя баракі і схіліўся да Рут:

– Хопіць на ўсіх?

– Так! Яшчэ застанецца!

* * *

Цэп не ведаў, ці трапным быў ягоны стрэл. У цемры і шуме буры, пры патушаных моцным вятрыскам паходнях, што звычайна асвятлялі тэрыторыю Лагера з вышыні сценаў, ён спадзяваўся толькі на тое, што, пачуўшы ягоны гонг, вартавыя ўнізе змогуць спыніць бунтаўшчыкоў. Ён таропка, дрыжачымі рукамі зараджаў арбалет. Цеціва ўсё ніяк не паддавалася, але ўрэшце зброя была гатовая да чарговага стрэлу. Цэп прыставіў арбалет да пляча і скіраваў яго туды ж, куды цэліў мінулым разам. Страляць наўгад ён не хацеў, таму вырашыў дачакацца бліскавіцы, каб паспець намеціць сабе мішэнь. Прыцэліўшыся ў пустэчу, ён раптам пачуў каля сябе незразумелы рух. Цэп павярнуў галаву. У гэты ж момант зноў бліснула маланка, і ў яе святле проста перад сабой ён убачыў чужы твар. Ад нечаканасці вартаўнік закрычаў, рукі таргануліся, спусцілі курок арбалета, і Цэп зразумеў, што страла паляцела зусім не ўніз, у лагерны двор, а кудысьці ў бок суседняй вежы.

Стэфан, убачыўшы спалоханы твар ахоўніка і зброю ў ягоных руках, не вагаючыся, што было моцы ўдарыў знізу ў сківіцу. Вартаўнiк адляцеў, бухнуўся галавой у тоўстую медзь гонга і страціў прытомнасць.

* * *

Колькі імгненняў да гэтага заспаны і ап’янелы Цэбар, чапляючыся за прыступкі, выбег на верх сваёй вежы. Ён ужо зразумеў, што ягоны страшны сон сном не быў. Цяжка сапучы, ён імкнуўся разгледзець, што робіцца там, унізе. Разабрацца было складана – у цемры бачылiся толькі невыразныя абрысы і чулiся незразумелыя выгукі. Цэбар сабраўся зняць з пляча свой арбалет, але ў гэты момант адчуў, як трохі ніжэй за спіну ў яго балюча ўваткнулася страла. Адразу за гэтым на суседняй вежы, дзе павінен быў дзяжурыць ягоны сябра Цэп, нешта глуха ўдарылася ў гонг.

* * *

Стэфан, забраўшы ў беспрытомнага вартаўніка зброю, пабег уніз, на дапамогу сваім таварышам. Ён выскачыў з вежы ў даўно знаёмы яму лагерны двор. Перад сабой Захоўнік убачыў невялікую групу людзей, якія мітусліва нешта рабілі.

– У яго пацэлілі! Трэба спыніць кроў! Адступіцеся! – данесліся словы Тамаша.