Читать онлайн Дьүһүйүү дьүрүскэнэ. Лики Вечности

Поэт, прозаик, автор песен Валентина Владимировна ПИНИГИНА – АРЫЛЫ.

Член Союза писателей Республики Саха (Якутия). Автор сборников стихов «Үс кут тойуга» («Песнь трёх душ», 2017), «Көҥүл көтөр санааларым» («Мои вольные мысли», 2021), детских книг: «Көтөрдөр» («Птицы»), «Кыыллар уонна үөннэр-көйүүрдэр» («Звери и насекомые»), «Таабырыннар» («Загадки»), а также около десятка известных песен.

Хахыйах

Суол кытыытыгар баар кыракый оҥхойтон хахыйах төбөтө өндөйөн көстөр. Манна, омос көрдөххө, киһи омнуолуоҕа, муодарҕыаҕа туох да суохха дылы.

Ол эрэн хатыҥ сиэмэтэ хантан эрэ кэлэн сиргэ түһэн, ийэ буорга кирийэн, ардах-силбик уутуттан уох ылан, силис тардынан, күн утаҕар бигэнэ угуттанан, үүнэн сэрбэйэн турара – көрүөххэ, дьэ, дьикти. Аҕыйах сылынан бу быыкаайык бэйэтэ уһун дьылыгыр, кылбаа маҥан сотолоох кыыс хатыҥ буолан, харахтаах эрэ хайгыы көрөр маанылаах маһыгар кубулуйан, дьылыгырыы үүнэн тахсыа турдаҕа. Суугунуур солко лабаата долгун нуоҕай суһуохтуу тыалга охсуллан тэлибирии оонньуо. Ситэ тупсубут кыыстыы күөгэйэ нусхайыа. Ким эрэ тапталын суоһун бу хатыҥ анныгар суулуу тутан саһыарыа. Бастакы уохтаах уураһыы кыл кылын ыллатыа. Эбэтэр ааһар айанньыт салама баайар толуу мааны хатыҥар кубулуйан, хас лабаа аайы таҥас кырадаһын иилинэн, сүдү тыыны иҥэринэн, алгыстаах айаҥҥа атаарыа турдаҕа.

Туох билиэй, ким таайыай, туох дьылҕа бу орто туруу-бараан дойдуга, кыракый хахыйаҕы күүтэрин? Этэҥҥэ үүнэн, айгыр-сигилик айылҕабыт биир маанылаах маһа буолан, силигилээ диэн алҕыы хаалабын.

Поросль берёзы

На обочине дороги из маленькой ямки виднеется макушка берёзовой поросли. Здесь, на первый взгляд, нет ничего особенного, ничего, что могло бы удивить.

Но то, как семя берёзы откуда-то прилетело и упало на землю, как оно впиталось в материнскую почву, взяло силу от дождевой воды, пустило корни, укрепилось, росло и тянулось вверх – это, действительно, чудо. Через несколько лет этот росток станет стройной, высокой берёзой с белоснежным стволом, в которую с восхищением будут смотреть все, у кого есть глаза. Она вырастет в дерево, достойное восхищения. Шелестящие шёлковые ветви, словно волнистые косы, будут игриво развеваться на ветру. Расцветёт, как достигшая совершеннолетия девушка. Кто-то под этой берёзой спрячет признание в любви. Первый страстный поцелуй отзовётся звоном в ушах. Или же она превратится в священную берёзу, украшенную лентами проезжающих путников, на каждой ветке которой будет повязан лоскуток ткани, заключающий в себе душевную мольбу, благословляющую в дальнюю дорогу.

Кто знает, кто угадает, какая судьба ждёт эту маленькую поросль в этом бренном мире? Пусть всё пойдёт, как надо, стань одним из самых красивых деревьев нашей прекрасной природы, – благословляю тебя.

Алаас…

Ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбоммут, сүрэхтэн сүппэт ахтылҕаммыт ымыыта алаас бүөм олох устар уйата буолан, күөх суугун быыһыгар чөкөйөн сытаахтыыр.

Манна хатыҥ чараҥ хаба ортотугар, урукку олох уйгутун санатан, хотон сыһыарыылаах саха балаҕана барахсан адарай ойоҕоһо атыгыраан барыйан тураахтыыр. Саах сыбаҕа былыр үйэҕэ саккыраан, сулламмыт холлоҕоһо күн уотуттан кубарыйа хатан сырдаан көстөр.

Омооно эрэ көстөр ыллык устун дыгыйа хааман балаҕаҥҥа чугаһыыбын. Хаһан эрэ манна эмиэ олох күөстүү оргуйан, хайа эрэ сахам ыала ньир бааччы олорон аастаҕа… Төбөм иһигэр араас санаа эргийэр. Аан холуодатын үөһэ өттүн, балаҕан иччитин кытта дорооболоһон, киирэргэ көҥүл ылан «тэс» гына ытыспынан таарыйан, буор муостаҕа үктэнэбин.

Балаҕан сөрүүн салгынын кытары холбоһон, сиик сыта муннубар саба биэрэр. Эркини кыйа күөрэ-лаҥкы барбыт наара ороннор оннулара оҥоһон көстөллөр. Оһох холумтана ураата сууллан, буорунан томтойо сытар. Арай аһаҕас түннүгүнэн күн уотун кыырпаҕа буор муостаҕа төкүнүйэр. Ону кытары «Туос түннүгүнэн күн уота буор муостаҕа түһэрэ…» диэн ырыа тыллара олорсон ааһаллар.

Өтөх. Өбүгэ өтөҕө… Ама мантан ордук ахтылҕаннаах саха киһитин сүрэҕэр, ийэ кутугар туох баар буолуой. Тула ис кут ылынар уран көстүүтэ. Төһө да өтөхсүйэн күөрэ-лаҥкы түстэр, эт мэйииҥ түҥкүр түгэҕэр үтүө өйдөбүл кыттыһан, сылаас сүүрээн сүрэххэр кутуллар. Бу буоллаҕа хаан тардыыта, өбүгэ өспөт үөһэ.

Кыратык санаам быыһыгар мунан тура түһээт, балаҕан өһүөтүн кэриччи көрөбүн. Аана оҥойон турар хаппахчы ойоҕоһугар баар дьэрэкээн ойуулаах мас көхөҕө хараҕым хатанар. Ол диэки хардыылаан тарбаҕым төбөтүнэн бигээн тутан көрөбүн. «Ким эрэ илиитин сылааһын, ууһун ууран оҥорбут көхөтө буолла», – дии санаат, үөһэ тыынабын. Түгэх диэки баран, аһаҕас хотон аанынан төбөбүн былтас гыннаран, хотон муостатыттан саҕалаан, долборуктарын элэс көрөн ылабын. «Бука, ыанньыктыын уонча сүөһү турдаҕа», – диэн саныы-саныы аргыый аҕай тахсар ааҥҥа тиийэн, аны хаһан да эргиллибэттии, төбөбүн тоҥхотон сүгүрүйээт тахсан барабын.

Утары алааһым дыргыл сыта саба биэрэн кууһа көрсөр. Күөх халлааным күлүм мичилийэр. Ханныы-ханна эрэ күөрэгэй дьурулуур ырыата иһиллэр. Айылҕам ахтыбыт кыыһын бу курдук үөрэ көрсөн, санаалыын саймаарабын, дууһалыын дуоһуйабын.

Алаас…

Воспетая в песнях, прославленная стихами, тоска нашей души, алаас, колыбель нашей жизни, приютился среди зелёной травы.

Здесь, посреди берёзовой рощи, напоминая о благополучии прежней жизни, с покосившимся боком стоит старый якутский балаган с пристройкой для хлева. Обмазка давно потрескалась, а обвалившаяся крыша, выгоревшая на солнце, сияет белизной.

По еле заметной тропинке тихонько подхожу к балагану. Когда-то здесь тоже кипела жизнь, какая-то якутская семья жила здесь, бед не ведая… В голове роятся разные мысли. Здороваюсь с духом балагана, погладив ладонью верхнюю часть дверной колоды, получаю разрешение войти и ступаю на земляной пол.

Вместе с прохладным воздухом балагана в нос бьёт запах сырости. Чётко видны места для нар, которые когда-то стояли вдоль стены. Печная кладка обвалилась, и земляной холм возвышается. И вдруг луч солнца падает через открытое окно на земляной пол. Вместе с этим в памяти всплывают слова песни: «Через берестяное окно луч солнца падает на земляной пол…».

Родовое гнездо. Отчий дом предков… Что может быть дороже для саха, что может быть ближе его сердцу, его генетической памяти? Вокруг красота, которая по душе каждому. И пусть родовое гнездо обветшало и рушится, добрые воспоминания всплывают в глубине сознания, и тёплый поток вливается в сердце. Это зов крови, неугасаемый огонь предков.

Немного погрузившись в свои мысли, осматриваю балаган вдоль и поперёк. Взгляд останавливается на деревянной вешалке с ярким узором, висящей на косяке открытой двери. Подхожу к ней и ощупываю кончиками пальцев. «Тепло рук мастера, который её сделал», – думаю я и вздыхаю. Иду вглубь, заглядываю в открытую дверь хлева, мельком окидываю взглядом пол хлева и брёвна потолка. «Здесь, наверное, стояло около десятка коров», – думаю я, медленно дохожу до выходной двери, склоняю голову в знак уважения, словно прощаясь навсегда, и выхожу.

Встречный аромат алааса обнимает меня. Яркое солнце улыбается. Где-то вдалеке слышна трель жаворонка. Так радостно встречает меня родная природа, и я умиротворяюсь душой, радуюсь сердцем.

Айылҕа дьиктитэ

Оччолорго мин оскуоланы саҥа бүтэрбит эдэркээн оҕо этим.

Куоракка үөрэх туттарсан баран, дойдубар төннөрбөр, АН-2 самолётунан көтөн, сыантырбытыгар кэлэн түстүбүт. Биир чымадааннаахпын уонна илиигэ тутар кыракый суумкалаахпын. Аны мантан биир көстөөх сиргэ сытар дойдубар тахсыахтаахпын. Сайын саамай үгэннээн, от-мас көҕөрө силигилээн үүнэн турар кэмэ этэ.

Дьэ, мин сатыы сылдьа үөрүйэх киһи быһыытынан, ыллым да айан суолун батыһа, дойдум диэки түһүнэн кэбистим. Дэриэбинэни тахсаат, барыахтаах суолбуттан туора суолунан баран истэхпинэ, арай оҕолор саҥалара иһиллэр. Мин сүрдээҕин үөрдүм уонна батыһарга сананным. Ситэн ылан, аргыстаһыах курдук кылам санаа өйбөр охсуллан ааста.

Ол курдук оҕолорум саҥалара иннибэр барар уонна ким да баара көстүбэт. Мин отой санаабын түһэрбэппин, батыһан иһэбин. Аргыстаһыахтаах оҕолорум ситтэрбэттэр да ситтэрбэттэр, саҥалара буоллар бу күйгүөрэн олорор.

Оннук сырсан балай эмэ уһуннук хаамтым да, отой сиппэппин, дэриэбинэм да кэллэр кэлбэт. Ол тухары бу муннум диэн санаа өйгө да суох. Кэнникинэн суолум олох да билбэт алаастарбынан киирэн бара турда. Оҕолор саҥалара буоллар иннибэр баран иһэн, тэйдэр-тэйэн симэлийэн хаалла. Халлааным аны туран киэһэрэн барда. Боруҥуй буолла.

Дьэ, ыксааммын иннибин-кэннибин көрүнэн, иһиллээн киирэн бардым. Арай өйдөөн-дьүүллээн истибитим: туора ханна эрэ тыраахтар тыаһыыр, ону истэн бирээмэ салыбырыахпар диэри үөрдүм. Маллаах чымыдааммын туппутунан ол тыас диэки харбыаластым. Үрдүк баҕайы сыыр үрдүгэр, үүнэн турар мастар быыстарынан тахсан, өҥөйөн көөртүм: аллара отчуттар ньамалаһа, үөрэ-көтө оттуу сылдьаллар эбит.

Үөһэттэн олох сүүрэн түстүм. Дьонум миигин көрөн, сүрдээҕин соһуйдулар. Борук-сорукка көрдөхтөрүнэ, арай сыыр үрдүнээҕи тыа быыһыттан туох эрэ, сүр баҕайы бырдааттанан ахан, түһэн иһэр үһү. Бастаан куттана санаабыттар. Онтон өйдөөн көрбүттэрэ, чымыдаан тутуурдаах кыыс оҕо буолан хаалбыт. «Хайдах маннык чиэски сиргэ кэлэн хааллыҥ?» – диэн ыйыталаһыы бөҕө буоллулар. Мин: «Оҕолор саҥаларын батыһан, быһалыы суолунан кэлэн иһэн, мунан хааллым», – диэн туох баарынан кэпсээн биэрээччи буоллум. Хайыахтарай, оттоон бүтэн баран, сүбэнэн, биир тыраахтардаах киһилэригэр миигин олордон, дэриэбинэҕэ киллэрэн биэрдилэр.

Оччоттон баччаҕа диэри, онно миигин туох сирдээн, угуйан илдьибитин отой кыайан быһаарбаппын. Сэрэйдэххэ, сир-дойду иччитэ, эрэкэ-дьэрэкэ оҕолор, аргыстаспыт буолуохтарын сөп курдук. Хата, салгыы баран муммакка, дьону булан тахсыбыппар дьылҕабар махтанабын. Өскөтүн ол оччуттарга тиийбэтэҕим буоллар, ханна-ханна тиийиэм эбитэ буолла – айбыт таҥара эрэ билэн эрдэҕэ. Олоххо дьэ оннук дьиктилэр, биирдиилээн да буоллар, сии-дьүгээр көстөн-биллэн ааһаллар эбит.

Чудо природы

В то время я была совсем юной, только что окончившей школу, девушкой. После сдачи вступительных экзаменов в городе, возвращалась в родные края на самолёте АН-2. Приземлившись в центре, вышла с одним чемоданом и небольшой сумкой в руках. Мне ещё предстояло добраться до родной деревни, расположенной в десяти километрах отсюда. Была самая середина лета, время, когда трава и деревья зеленели вовсю.

И вот, я, привыкшая ходить пешком, взяла и, следуя по дороге, направилась в сторону родного дома. Выйдя за пределы деревни, я услышала голоса детей, доносившиеся с тропинки, уходящей в сторону от основной дороги. Я очень обрадовалась и решила пойти вслед за ними. В голове промелькнула мысль догнать их и составить компанию.

Так и шла, слыша детские голоса впереди, но никого не видя. Я не унывала и продолжала идти за ними. Дети никак не давали себя догнать, но голоса их всё звучали, как будто рядом.

Долго я шла, пытаясь их догнать, но никак не могла, да и деревня моя всё не появлялась. И мысли о том, что я заблудилась, не возникало. Вскоре перестала узнавать места. Голоса детей то приближались, то удалялись и вовсе исчезли. Небо начало темнеть. Сгустились сумерки.

Тут я испугалась, начала оглядываться по сторонам, прислушиваться. И вдруг услышала звук трактора, доносившийся откуда-то издалека. Я обрадовалась до мурашек. Схватив свой чемодан, поспешила на звук. Взобравшись на высокий холм, сквозь деревья увидела сенокосчиков, весело работающих на лугу.

Я стремглав побежала вниз. Люди, увидев меня, очень удивились. В сумерках им показалось, что из леса с холма несётся что-то непонятное и странное. Сначала они испугались. Но потом разглядели, что это девушка с чемоданом. «Как ты попала в такое глухое место?» – стали расспрашивать они. Я рассказала им всё, как было: «Я заблудилась, идя по короткой дороге вслед за голосами детей». Что им оставалось делать? Закончив работу, они посовещались и посадили меня к одному из них на трактор, и он отвёз меня в деревню.

До сих пор не могу понять, что меня заманило туда, кто меня туда увёл. Возможно, это были духи местности, озорные дети, которые напросились в попутчики. Я благодарна судьбе, что не пошла дальше и вышла к людям. Если бы я не нашла этих сенокосчиков, кто знает, куда бы я забрела. Одному Богу известно. Вот такие чудеса случаются в жизни, хоть и редко, дают о себе знать необъяснимые сущности.

Тэлгэһэм алыба

Таһырдьа хаар түһэн намылытар. Харахпын симэн, кыыдамныыр хаарга сирэйбин мылатан тоһуйабын. Чэгиэн салгыны түөһүм муҥунан эҕирийэ тыынабын. Ытыспар түспүт хаар кыырпаҕын сыныйа одуулуубун.

Дьикти көстүүттэн өрө көтөҕүллэн, муннум анныгар ыллаан киҥинэйэ-киҥинэйэ, туора күрдьэхпин ылан, дьиэм иннин хаарын күрдьүбүтүнэн барабын. Балай эмэ тиритэн-хорутан, астына дуоһуйан, үлэбин түмүктүүбүн. Тула өттүбүн, аргыый тохтоон, эргиччи көрөбүн.

Сылдьар суолбуттан, дьиэм инниттэн ураты олбуорум иһинээҕи хаар тыытыллыбакка көнө ньуур буола маҥхайан тэнийэ сытар. Кырдьаҕас хатыҥым лабаалара аллара санньылыһан, халыҥ хаары үллүктэнэн тураллара бэйэтэ туспа худуоһунньук уран киистэтин суолун санатар. Икки игирэ оҕолуу, тэбис-тэҥ тиит мастарым модьу лабааларын саратан, маҥан хаары тоһуйа ытыһан, тураллара хараҕы үөрдэр. Хаһан эрэ быыкаа бэйэлэрин, аҕабыт түөрэн аҕалан, мичилийэ үөрэн олордо сылдьара бу баардыы харахпар ойууланан көстөр.

Сити курдук ону-маны санаан, оргууй үөһэ тыынан ылабын. Манна барыта бэйэбит илиибитинэн бүөбэйдээн, бэрийэн олордубут үүнээйилэрбит буоланнар, сүрэхпэр олус чугастар, оҕолорум тэҥэлэр.

Биир-биир көҕөрө тыллыбыт отум-маһым сиппит көстүүтэ харахпар ойууланар, олбуорум иһигэр тилэри симэнэн дыргыл сытынан тунуйар. Эмискэ бу кэрэ көстүүнү суор халаахтыыр саҥата үтүрүйэн, барыта биир түгэн бытарыс гынар, хаар кыырпаҕын кытта симэлийэ сүтэр. Сааскы салгын илгийэр тыына иэдэспэр охсуллан ааһар. Хаар тохтоло суох кыыдамныыр. Билигин аҕай күрдьүбүт суолбун, эппиэтэ суох мэлдьэһэ сабар.

Очарование моего двора

На улице идёт снег, нежно укрывая землю. Закрыв глаза, я подставляю лицо под кружащиеся снежинки. С жадностью вдыхаю свежий воздух. Внимательно рассматриваю снежинку, упавшую на ладонь.

Одухотворённая этим дивным зрелищем, припевая вполголоса себе под нос, беру лопату и начинаю расчищать снег перед домом. Вдоволь потрудившись и закончив работу, с чувством выполненного долга спокойно разглядываю всё вокруг.

В отличие от расчищенной дорожки и пространства перед домом, остальная часть двора девственно бела, покрыта ровным слоем нетронутого снега. Склонившиеся под тяжестью снега ветви старой берёзы напоминают узор, написанный кистью талантливого художника. Как два близнеца, стоят две огромные лиственницы, раскинув свои крепкие ветви, чтоб поймать снег на лету, – радуют глаз. Я, как сейчас, вижу, как когда-то, совсем крошечными, их принёс наш отец, а я, улыбаясь, радовалась.

Так, предаваясь воспоминаниям, я глубоко вздыхаю. Все деревья, растения здесь – взращены нашими руками, поэтому они очень близки моему сердцу, как дети.

В воображении всплывает картина: зеленеющие ростки моей травы и цветов, благоухающие во дворе. Внезапно эту красоту нарушает карканье вороны, и всё в одно мгновение рассыпается, исчезает вместе со снежинками. Лёгкий весенний ветерок касается моего лица. Снег продолжает непрерывно кружиться. И вот уже, только что расчищенная мною дорожка, пытается молчаливо укрыться под белым покрывалом.

Ийэм кэпсээниттэн

Ийэм кэпсиириттэн өссө биир түгэни өйдөөн хаалбыппын сэһэргии түһүөхпүн баҕарабын.

Бу оргуйар олохпут үөһүгэр икки эйгэ алтыһыыта мэлдьи буоларын аһаҕас эттээх эрэ дьон билэн эрдэхтэрэ. Бэйэм санаабар, бүтэй дьүөкээн буолан сылдьыбыт быдан ордук курдук.

Дьэ, арай ийэм арыый улаатан, дьиэ иһигэр-таһыгар туппай-иппэй, илии-атах киһитэ буолуута, биирдэ биэдэрэлэнэн-таймаланан, күөлүгэр уу баһа киирбит. Оччолорго алаастарынан сайылыкка көһөн олорор кэмнэрэ. Сир-дойду үгэннээн көҕөрө чэлгийэн турар кэмэ буолан, күн уотуттан хараҕа саатан симириктээн ыла-ыла, икки гына өрүллүбүт хап-хара субуллар суһуоҕа эриллэҥнии көтө дьиэрэҥкэйдии испит. Хас ойдоҕун ахсын биэдэрэтэ тэҥҥэ лыҥкыныы оонньуур үһү. Олорор дьиэлэриттэн наһаа ырааҕа суох, сиэркилэ ньуурунуу күлүмүрдээн көстөр, кытыыта отунан бүрүллэ үүммүт күөлүгэр чугаһаан иһэн көрдөҕүнэ, арай, хап-хара аттаах былыргы баҕайы таҥастаах киһи айаннатан сэксэтэн иһэр эбит. Оҕо киһи барахсан ону көрөн муодарҕаан, уу кытыытыгар киирэн көрөн турбут. Ол курдук аттаах киһи көрдө-көрбүтүнэн ууну кытыытынан кыйа кэстэрэн кэлэн, үрдүттэн түспэккэ эрэ атын уулаппыт.

Онно көрдөҕүнэ, сирэйэ хара бараан, дьикти баҕайытык чолбоодуччу көрбүт харахтаах, төбөтүгэр сарыы бэргэһэлээх, такыр тарбахтарыгар тимир уктаах уһун ситии кымньыылаах эбит. Ону көрөн хараҕаланан турдаҕына, дьикти баҕайытык дьигиһис гынаат, кыыс аттынан аргыый хаамтаран ааһан иһэн, уһун кылыс кымньыытынан салгыны охсон кууһуннарбыт да, эмискэ бытарыс гына ыһыллаат сүтэн хаалбыт.

Оҕо барахсан турбут сиригэр эмискэ уһуктубуттуу эргим-ургум көрөөт, буолбут көстүүттэн куттанан часкыйа түһээт, биэдэрэлэрин төлө тутан лыҥкынаппыт тыаһыттан үргүбүттүү дьиэтин диэки сүүрэн сарымтахтаммыт. Сүүрэр уоҕар этэрбэһин быата сөллөн сототугар охсуллар уоҕуттан эбии куттанан, сүрэҕэ тахсыахча битигирии ойбут. Салгыы ойуох киһини дьолго сүүрдэҕин ахсын субулла эриллэн испит этэрбэһин быатын үктээн, туруйалаан тиийэн, хаппыт буорга тобуктуу түһэн тохтообут. Битигирии тэппит сүрэҕин тыаһын тобугун быһа түспүт ыарыыта баһыйан, аны ытаан сыҥсыйбыт. Ойон туран сүүрүөх киһи ыарыыта бэрдиттэн аргыый илиитинэн тайанан туран, дьиэтин диэки содьороҥнуу турбут.

Арай үүт эрийэ туран эбэбит көрдөҕүнэ, дьиэтин аана аргыый кыыкырдаан аһыллаатын кытта, дэлби ытаабыт, буор сыстан, эриэн-дьураа буолбут сирэйдээх, баттаҕа быылтан күкээрэ болоорон, былааччыйата биир оннук киртийбит, тобуга хаан оҕуолуу сылдьар кыыһа бу сыккырдаан киирэн кэлбит. Ийэ киһи ону көрөн, олус соһуйбут да, куттаммыт да. Сүүрэн тиийэн оҕотун кууһан ылбыт.