Hяйятдяки мангалын цстцндя шишляря тахылмыш кабаблар арамла гызарырдылар. Кабаб гохусу бурула-бурула щасарын цсцтндян ашыб гоншу щяйятляря йайылыр, баьлы пянъярялярдян сцзцлцб отаглара долурду. Мящяллянин бу йериндян кечян щяр кяс, еля гоншулар да бищушедиъи гохулу щаваны ишдащла ъийярляриня чякиб, Бакынын ян дадлы кабабынын мящз бу щяйятдя, кабабчы Надирин щяйятиндя биширилдийини билирдиляр. Кабабчы Надир мангал башында зцмзцмя едирди:
Араз цстя, буз цстя Телло,
Кабаб йанар кюз цстя Телло.
Гой мяни юлдцрсцнляр Телло,
Бир ала эюз гыз цстя Телло.
Кабабчы зцмзцмя едя-едя дцшцнцрдц ки, ай залим оьлу залим, сян щара ала эюз гыз щара? Сян щара ешг-мящяббят щара? Сянин ала эюз гызда ня ишин вар? Кимди сяни бир ала эюз гыз цстя юлдцрян? Амма йох, гырх ил яввял бу мящяллядя бир ала эоз гыз варды. О гызын эюзляри Надири дяли-диваня елямишди…
Щяйятдя тут аьаъларынын алтында цч маса варды. Масаларын биринин архасында дюрд няфяр отуруб, сяссиз-сямирсиз йейиб-ичирдиляр. Онларын эюзляриндян ъин йаьырды. Масанын цстцндя лцля-кабаб, эюйярти, ики шцшя «Столичны», дюрд ядяд гядящ вя дюрд гуту сигарет эюрмяк оларды.
Йейиб-ичянлярдян биринин габаг дишляри гызылы металдан иди. О, арабир гоншу масада яйляшмиш ики няфяри эюзалты сцзцрдц. Бу ики няфяр юз араларында рус дилиндя данышырдылар. Эюркямляриндян санбаллы адамлара охшайырдылар.
Гызылдиш :
– Даща мяня сцзмяйин – деди,– Бясди. Ичмирям.
–Ичмирсян, ичмя. Амма гой бадян долу галсын – бадяляря араг сцзян оьлан мызылданды.
Сяссиз-сямирсиз йейиб-ичмяйя давам елядиляр. Щава гаралмаг цзря иди. Хяфиф мещ есирди. Тут аьаъынын йарпаглары пычылдашырды. Гызылдиш ялини сцфрядян чякмишди. Йеня гоншу масаны оьрун-оьрун изляйирди. Еля бил ов пусурду.
– Гядеш, эял щаг-щесаб еля – гоншу масадан отkям, юзцндян разы бир сяс ешидилди. Кабабчы сяс эялян тяряфя эетди – Гонаг олун – деди.
Uъабойлу мцштяри портманесиндян пул чыхарыб кабабчы Надиря узатды. Надир пулу эютцрцб, -Аллащ разы олсун, щямишя гуллуьунузда щазырам,-деди.
Кабабчы ики няфяр гонаьыны гапыйа гядяр ютцрцб эерийя, мангалын йанына гайытды.
Гызылдиш бир «Казбек» йандырыб аь тцстцнц щярисликля сцмцрдц. Цч-дюрд гуллаб вуруб папиросу йеря атды. Айаггабынын уъу иля папиросу язди.
– Мян эетдим – деди. Достлары иля худафизляшиб ити аддымларла щяйятдян чыхды.
* * *
Ики йарысярхош адам «Тязя базар» тяряфя эедирдиляр. Онлар тялясмирдиляр. Арын-архайын йол эедирдиляр. Бир хейли беляъя йол эетдиляр. Гызылдиш оьлан колэя кими архадан эялирди. Онлар айаг сахлайыб дайананда, оьлан да дйанырды. Бу минвалла Басин кцчясиня гядяр эялиб чыхдылар. Бурда ики няфярдян бири, уъа бойлу, арыг киши йолдашындан айрылыб готик цслублу гядим бинанын ортасындакы аркадан бинанын щяйятиня доьру аддымлады . О, арканы кечиб щяйятя эиряр-эирмяз бир сигарет дя йандырды. Гызылдиш гузьун кими шыьыйыб онун башынын цстцнц кясдирди.
– Дайан, оьраш – гызыл дишляри парылдады.
– Сян кимсян ? Ня истяйирсян?
– Язрайылам. Ъаныву истяйирям.
– Ахмаглама, чых эет. Чых эет юз йолуннан.
– Шящид арвадына сташырсан? Намузсуз кюпяк оьлу.
– Пул истяйирсян? – кишинин сяси титряди.
Гызылдишин ялиндяки бычыьын тийяси ани олараг гаранлыгда гювс ъызыб кишинин синясиня санъылды… Киши сяндирляди, амма йыхылмады. Гызылдиш оьлан ъялд дюнцб аркайа эирди, тини бурулуб эюздян итди. Гачаркян биръя дяфя дя олсун дюнцб эери бахмады…
Киши щейрятдян дюнцб галмышды. Щеч ня анламырды. Яввялъя щеч аьры да щисс етмяди. Сонра айаглары бошалмаьа башлады. Яли иля йарасыны тутду. Исти ган бармаглары арасындан ахыб сцзцлцрду. Боьулурду, няфяси чатмырды. Эюзляри алаъаланырды. Киши йаваш-йаваш дизляри цстцня чюкдц. Вар эцъцнц топлайыб айаьа галхмаг, гышгырмаг истяди. Галха билмяди. Кцчянин ортасында ган ичиндя йыхылыб галды…
* * *
Бакынын кющня мящялляринин бириндя Надир кишинин щяйятиндя гуруб йаратдыьы кабабханасындакы хартут аьаъынын алтында гонаглыг давам едирди. Оьланларын арасында быь йери тязяъя тярлямиш Огтай беля бир мяълисдя иштирак етдийиндян чох мямнум эюрцнцрдц. О, беля мяълисляря тязя айаг ачмышды, даща доьрусу о, гызыл оьланларын етибарыны газанмышды. Бу мящяллядя гызыл оьланларын етибарини газанмаг ися чох мцшкцл мясяля иди, щяр дялиганлы бу шяряфя наил ола билмязди. Кющня мящяллянин юз йазылмамыш ганунлары варды. Бцтцн мящялля йазылмамыш ганунларла йашайырды.
Бу мящяллядя тюрятдикляри ъинайятляря эюря йатыб-чыханлар да аз дейилдиляр. Мящяллянин адамлары дювлят ганунларындан чох, сярт вя амансыз мящялля ганунларындан горхардылар. Дювлятин гойдуьу ганунларын йанындан сивишиб йан кечмяк цчцн онлар йоллар тапырдылар. Ян азындан сащя мцвяккили, мцфтя олан щяр шейи ичяри ютцрян, бир гарын йемяйя чох шейя эюз йуман эомбул Елсевярля дил тапмаг оларды…
Амма бу мящяллянин дя юмрцня аз галмышды. Йени чохмяртябяли биналар шящярдя эцнбяэцн чохалыр, артыг кюмцрчц базары, кубинка ятрафында да эюйдялянляр уъалыр, юз адят яняняляри олан бу мящяллянин дя йени эюркям алыб, тамамиля дяйишмясиня аз галырды.
Артыг бу мящяллядя дя йатыб-чыханлар дейил, иш адамлары, вязифя сащибляри мараг кясб едир, щюрмят вя ещтирам мящз онлара йюнялирди.
Кабабчы Надир эеъя-эцндцз демядян лап ъаван чаьларындан щяйятиндяки кабабханайа эялян щяр кясин гуллуьунда дурмаьа щазыр вязиййятдяйди. Шящярин ян щюрмятли адамлары Надирин кабабханасына эялярдиляр. Яслиндя чох да бюйцк олмайан, йайда цч хартут аьаъынын алтындакы масалардан, гышда ися евинин айнябяндиндяки ири столдан ибарят олан бу кабабхананы шящярин диэяр иашя обйектляриндян фяргляндирян бир ъящят варды. Бу да кабабчы Надирин лцля кабабы иди. Бакынын щеч бир йериндя беля лцля кабаб вермирдиляр. Мясяля бурасында иди ки, Надир киши лцля кабабы хцсуси, юзцня мяхсус ресептля щазырлайырды.Ян ясас юзяллийи ися онда иди ки, ип-исти лцля кабаблар сойуг дондурма кими аьызда ярийирди.Бцтцн Бакынын ян мяшщур какбабчылары ня гядяр чалышсалар да кабабчы Надирин лцля кабабынын сиррини тапа билмирдиляр…
Быь йери тязяъя тярлямяйя башламыш Огтайын бахышлары думанланмышды. Ъейиллярин йанында она сюз демяк дцшмязди. Бирдян дялиганлы йухудан айылан кими олду, бахыб эюрдц ки, йолдашларындан биринин маса архасында йери бош галыб. Ариф ня вахт мяълиси тярк етмишдися хябяри олмамышды. Инди онун йерини бош эюрцб тяяъублянди.
– Ариф щардады? – деди.
– Эетди…
– Щара эетди, нюш эетди? Бизи адам саймыр?
– Фикир вермя, контуженыды.
– Няди, няди ?
– Аля, контуженыды, 20 йанварда йараланыб. Бир аз о сюз.
– Саьалмайыб бяйям? Он ил кечиб арадан, онда мян балаъа ушаг идим.
– Сян эеня дя балаъа ушагсан.
Дялиганлы мцбащися етмяк истяди, истяди гядеш дедийи адамын сюзцнц гайтарсын. Саь тяряфиндя отурмуш идманчы эюркямли зящмли оьлан йавашъа онун айаьыны тапдалады. Йяни, дилини кяс. Дялиганлы дилини кясяня охшамырды. Ичдийи араг юз ишинин эюрмцшдц. Гяфил йаьыш чилямяйя башлады вя хошаэялмяз сющбят унудулду.
– Эетмяк вахтыды, ушаглар , – деди гядеш.
Йаьыш эетдикъя эцълянирди…
* * *
Йаьыш контужены Арифи шящидляр хийабаында йахалады. Ариф аьлайырды. Щюнкцр-щюнкцр аьлайырды. Гара мярмярдя щякк олунмуш шякил Арифя бахыб эцлцмсяйирди. Мязар дашынын цстцндя йазылмышды:
Ялякбяр Язизов
12.08.1964 – 20.01.1990
Йаьыш еля йаьырда ки, тут уъундан эюйя чых. Вя контужены Ариф, блатной Ариф эеъя йарысы шящид Ялякбярин гябри башында йаьышын уъундан тутуб эюйя чыхарды…
***
…Кцчянин ортасында йыхылыб галмыш бычагланмыш кишинин ганы йаьыш суйуна гарышыб асфалт цстцндя юзцня чухур арайырды. Чохданды Бакыда беля йаьыш йаьмамышды. Йаьыш дамлалары евлярин дамларыны, пянъярялярин шцшялярини инадла дюйцрдц.
1990-ъы илин ганлы 20 йанвар эцнцнцн ертяси эцнц шящяря беля боз-буланаг бир йаьыш йаьмышды. Ариф 20 йанвар метросундан хофланырды. Чалышырды ки, йолу бу тяряфлярдян дцшмясин, юмрцнц ян аъы эеъясини 1990-ъы илин гара йанвар эеъясиндя метронун йанындакы мейданда йашамышды. О, йцзлярля бакылы кими рус танкларынын гаршысына яли йалын чыхмышды. Ялякбяри вуран ясэяри эюрмцшдц, онларын эюзляри растлашмышды. О анда Арифин эюзляриндя бир ъцт хянъяр парламышды. Дяли кими няря чякиб баьырмышды, еля баьырмышды ки, сонра бир мцддят сяси батмышды…
Якбярин вурулмасы, рус ясэяринин ган чякмиш гырмызы эюзляри Арифи кабус кими изляйирди…
* * *
Кабабчы Надир щяфтядя бир дяфя, ъцмя эцнляри Эюй мясъидя эедиб нязир верирди. Виъданы ращат оларды – она еля эялирди ки, бу онун мцсялманлыг боръудур. Оруъ тутмазды, намаз гылмазды, амма, щяр ъцмя эцнц мцтляг мясъидя эедярди, юз аляминдя саваб газанарды.
Айда бир дяфя сащя мцвяккилиня «нязир» верирди – бу ися онун вятяндашлыг вязифясийди. Демяли о, кющня мящяллянин ян нцмуняви адамларындан бири сайылырды, папирос чякмирди, ички ичмирди, зина елямирди, онун-бунун пахыллыьыны чякмирди, арвад кими гейбят гырмырды. Даща ня истяйирсян ъаным. Адам неъя олар?
Эюй мясъиддян хейир-дуа, сащя мцвяккилиндян «добро» алмышды. Бала-бала йашайырды юзцйчцн. Шящярин ян мяшщур кабабçıларындан бириyдi – кющня мящяллядя бюйцk дя, кичик дя онун урватыны сахлайырды, онунла фяхр едирдиляр. Надир мящяллянин хейириnдян-шяриндян галмазды. Хейирдя, шярдя юз йерини, юзцнц, сюзцнц билирди.
Кабабчы Надир дцз-ямялли тящсил алмамышды, сяккизинъи синифдян сонра ахшам мяктябиня эедиб эялмишди. Охумуш адамлара хцсуси ряьбяти варды, – буну щамы билирди. Онун худмани кабабханасына алимляр, шаирляр, йазычылар, ряссамлар эялиб эедярди. Онун даими мцштяриляри арасында бюйцк адамлар, щятта назир мцавинляри дя варды.
Надир кабаб бишириб сатмагла юзцня эцзаран газанмышды, аиля гуруб арвад-ушаг сащиби олмушду. Оьлу Закир дцнйайа эяляндя учмаьа ганады йохду, ганады олсайды мцтляг учарды. Учуб шящярин цстцндя дювря вурарды. Ушаг дил ачыб данышмаьа башладыьы эцн юзцня сюз верди ки, бу ушаг атасы кими кабабчы олмайаъаг, йахшы охуйуб али тящсил алаъаг – бащалы гара костйум, аьаппаг кюйняк, бязякли галстук тахаъаг (Кабабчы Надир юмрцндя биръя дяфя дя олсун галстук тахмамышды).
О, юзцня вердийи сюзя ямял еляdи, киши кими сюзцнün цстцндя дурду. Инсафян ушаг юзц дя фярасятли чыхды. Кабабчы Надир оьлуну Игтисад Университетиндя охутдурду.
Вахт, маъал тапдыьы эцнлярдя эедиб Игтисад Университетинин габаьыны кясдирярди. Тялябяляр дярсдян чыханда gизлиъя оьлуну изляйирди, шuх эейимли, уъа бойлу оьлу тялябя достлары иля кафейя эиряняdяк онларын архасынъа эедярди. Сонра тялям-тялясик евя дюнцрдц – о эцн ян хошбяхт адам оларды.
Беля хошбяхт эцнлярдя кабабчы Надир юз ушаглыг, йенийетмялик иллярини хатырлайарды. Онун ушаглыг илляри мцщарибя илляриня, ган-гада, юлцм-итим заманына дцшмцшдц. Ата мцщарибядя, ана – арха ъябщядя… Беш ушаг… Бир гарны аъ, бир гарны тох бюйцмцшдц Надир.
«Аллащ Щитлерин öйуну йыхсын! Балаларымы йетим гойду», – анасы ялини дизцня чырпыб аьлайарды. Анасы аьлайанда Надир юз аъизлийиндян язаб чякирди. Ялиндян щеч ня эялмирди, анасына, баъыларына гошулуб аьламаг истяйирди. Амма дишини-дишиня сыхыб щыъгырыьыны боьурду. О, евин кишисийди. Киши аьламаз…
Надир кющня мящяллядя доьулмушду. Ушаглыьы, эянълийи бу мящяллядя кечмишди, бу мящяллядя бюйцйцб бойа-баша чатмышды. Бу мящяллядя киши сюзцнцн чякиси чох аьыр иди…
Кабабчы Надир ел арасында дейилдийи кими йемяди, ичмяди, эеймяди, эеъя-эцндцз мангал башында тяр тюкдц, оьлу Закири охутдурду. Закир да Закир иди ща – еля бил бу мящяллянин ушаьы дейилди, щеч кимя гайнайыб гарышмады. Университетя эедиб эялди, саатларла китабханаларда отурду, бир дя щярдян бир тялябя йолдашларыйла оьланлы-гызлы кинойа эедярдиляр. Имтащанлардан сонра «Сярин» вя йа «Нярэиз» кафесиндя «кеф чякярдиляр».
Евдя Закирин юз эцшяси варды, пянъярянин габаьына балаъа маса гоймушду, масанын цстцндя щямишя китаб-дяфтяр оларды. Диварда бабасынын мцщарибядя чякилмиш шякли иля йанашы бир зянъи шякли асмышды. «Весна» магнитофонунда яъняби мцсигиляря сатларла гулаг асырды, ахшам саат доггуздан, ондан сонра евдян байыра чыхмазды.
Бу минвалла кабабчы Надирин оьлу Закир Игтисад университетини мцвяффягиййятля битирди. Баку сойудуъулар заводунда ишя дцзялди. Ишя дцзялди дейяндя ки, тяйинатла ону бу завода эюндярдиляр. Заводун мцщасибатлыьында ишлямяйя башлады, ил йарымдан сонра эянъ мцтяхяссис кими доггузунъу микрорайонда ики отаглы мянзил алды. Йени мянзиля бир чарпайы, бир маса гойдулар, Закир китабларыны вя палтарларыны эютцрцб эетди. Амма бабасынын мцщарибядя чякдирдийи шякли дя унутмады, юзц иля апарды. Эитара чалан зянъи портретини ися гоншунун балаъа оьлуна баьышлады.
Закир фярасятли ювлад иди, мянсяб пилляляриндя сцрятля аддымлайырды. Инди кабабчы Надирин биръя дярди варды, о да оьул тойу эюрмякди. Щяр шейи юлчцб-бичян, суйу да цфцрцб ичян мцщасиб Закир юзц щесабладыьы вахтда евлянди, аиля гурду – кабабчы Надирин бу арзусу да цряйиндя галмады.
Йеня щяр ъцмя эцнц Эюй мясъидя эедярди, нязир-нийазини яскик етмязди. Беляъя кабабчы Надирин юмрц юз ахарыйла ахыб эедирди. Базар эцнляри оьлу эялинини эютцрцб кющня мящялляйя эялярди, оьлу тязя «Жигули»ни щяйятя саланда кюксц-кюксцня сыьмазды, амма юзцнц о йеря гоймазды…
Сонра бу базар эцнц тяширифляри щярдян ихтисара дцшдц, оьлу ишин чохлуьундан эилейлянирди.
Бир базар эцнц ана цряйи айрылыьа дюзмяди автобуса миниб доггузунъу микрарайона сяйащят еляди, каш ки, яринин сюзцня бахыб евдя отурайды, каш ки…
Арвад лифтля йеддинъи мяртябяйя галхды. Оьлу бу бинанын йеддинъи мяртябясиндя мянзил аланда йыьышыб мянзиля бахмаьа эялмишдиляр. Арвад илк дяфя бу мянзилин балконундан шящяря баханда щейрятиндян дюнцб галмышды. Санки шящяр онунун айаглары алтына сярилмишди. Шящярин уъу-буъаьы эюрцнмцрдц. О, щавасыны уддуьу чюряйини йейиб, суйуну ичдийи шящярин бу дяряъядя нящянэ олдуьуну аьлына беля эятиря билмирди. Онунчцн шящяр кющня мящяллядян, Эюй мясъиддян, «Забитляр баьындан», Тязя Базардан, Бешмяртябядян, Ичяри шящярдян бир дя дяниз кянары булвардан ибарят иди.
Бу яразилярдян кянарда мювъуд олан шящяр онунчцн артыг Бакы дейилди, йад, йабанчы гяриб бир шящяр тясири баьышлайырды.
Инди лифдян чыхдыьы андан илк дяфя бу бинайа гядям гойдуьу щиссляри бир даща йашамышы кими олду. Гапынын зянэини басмаздан юнъя дуруб няфясини дярди, еля бил йеддинъи мяртябяйя лифтля дейил, пиллякянлярля галхмышды. Няфясини дяряндян сонра юзцнц тохтадыб цсуллуъа зянэи басды. Ичяридян гуш сясиня бянзяр ъинэилтили бир сяс ешидилди. Дуруб эюзляди, амма гапыны ачан олмады. Бир дя зянэин дцймясини басды, йеня ичяридян гуш сяси эялди, интизарла гапынын ачылмасыны эюзляди, гапыны ачан олмады. Арвад чашыб галмышды. Гапы ачылмырды. Эерийя дюнмяйя дя айаьы вармырды…
Ертяси эцн ахшам оьлунун ев телефонунун нюмрясини йыьды. Эялини Фира, йяни Фяридя дястяйи эютцрдц. Арвад эялининдян щал-ящвал тутандан сонра сорушду ки, – базар эцнц нийя бизя эялмядиниз? Сизи чох эюзлядик.
Фира:
– Валлащ, бцтцн эцнц евдя йыр-йырьыш елямишям. Закир дя бцтцн эцнц йатыб динъялиб. Йазыг ишдя чох йорулур. Йахшы, сиз нийя бир базар бизя эялмирсиниз.
Арвадын далаьы санъды. Фиранын телефонда даща няляр данышдыьыны ешитмяди. Гулаьында гапы зянэинин гуш сясиня бянзя ъинэилтиси сяслянди…
***
Пайызда Закир машыны дяйишди. «Волга» алды. Иниди о кющня мящялляйя, ата оъаьына тяптязя «Волга» иля эялиб эедирди. Эялиб-эедирди дейяндя ки, бязян ишдян чыханда йолуну кющня мящяллядян салырды. Бир стякан чай ичиб тялям-тялясик машына отурурду. Чохдан бяри иди ки, о, машыны щяйят гапысындан ичяри салмырды – бу гощум-гоншунун нязяриндян гачмамышды. Бир дя онун щеч вахт бу мящяллядя досту-сирдашы олмамышды, бу цздян ону бу мящялляйя баьлайан телляр бир-биринин ардынъа гырылырды.
Бир эеъя гяфил телефон зянэи бу евин абу-щавасыны тамам дяйишди, о эеъя гоъа-гары сящяря гядяр йата билмяди, узун илляр иди ки онлар беляъя габаг гяншяр отуруб дярдляшмямишди. Щяр икисинин цз-эюзцндян сяадят йаьырды. Гынайан олмасайды бу ащыл йашда кабабчы Надир мящяллянин ортасында щамынын эюзц гаршысында гол эютцрцб ойнайарды.
Эеъя йарыдан ютмцш телефон зянэ чалмышды. Закир саламсыз-кяламсыз щяйяъандан дили топуг вура-вура демишди:
– Эюзцн айдын киши, нявян олуб.
– Оьланды, гызды?
– Оьланды, оьлан. Доьум евиндян зянэ вурурам. Сящяр эяляъям. Саг ол.
Кабабчы Надир ийирми сяккиз ил бир йастыьа баш гойдуьу, ийирми сяккиз ил биръя дяфя дя олсун ял галдырмадыьы Набат арвады муштулугламаг цчцн йатаг отаьына кечяндя, арвад гапы аьзында дуруб интизар долу бахышларла онун цзцня бахырды. Арвадыны чох интизарда гоймады.
– Муштулуьуму вер – деди. Закирин оьлу олуб. Нявямиз олуб, юзц дя оьланды.
Набат арвадын бир эюзц эцлцрдц, бир эюзц аьлайырды…
***
ХХ ясрин яввялляриндя мяшщур Бакы милйончуларындан биринин тикдирдийи цч мяртябяли мцлкцн фасады. Фасадын гаршысында дайанан машындан дцшян гара костйумлу, гара галстуклу, гара ейнякли адам саьлыьында сащибиня гисмят олмайан эюзял мцлкцн биринъи мяртябясиндя бюйцк пянъяряляринин гырмызы мяхлир пярдяляри ендирилмиш ресторана гирди. Хозейинин онду гапыда гаршыламасындан эялян адамын бюйцк нуфуз сащиби олдуьунун бариз эюстяриъиси кими дяйярляндирмяк оларды. Ресторана эирян адам хозейинин саламына башы иля ъаваб верди. Онун дцзэцн ъизэили сифяти чох эярэин эюрцнцрдц. Бу эярэинлик хозейиня дя йансыды.
Ресторанын ичи йары гаранлыг иди. Йари гаранлыгдан кечиб кабинетя эирдиляр, эирдиляр дейяндя ки, хозейин мусафирини кабинетин гапысына гядяр мцшаийят еляди.
Кабинетдя цч адам отурмушду. Ортада ясяби бир сцкут щюкм сцрцрдц. Кабинетин диварлары эцзэцлярля сцслянмишди. Бцтцн конфортуна рясмян бу кабинет «эцлцш отаьына» бянзяйирди. Эцлцш отаьынын эцзэцляри эерчяклийи неъя деформасийа етдийини хатырлайан адам бу ресторанда эялдийиня пешман олду. Дцшцндц ки, эяряк башга мяканда эюрцшяйдиляр, амма даща эеъди, сонракы пешманчылыг файда вермяз.
Кабинетин гапысы ачылан кими цч адам бирдян айаьа чыхды.
Аллащ рящмят елясин! – гара ейнякли адамын щцзцнлц сяси санкы эцзэцлярдя якс-сяда вериб эери гайытды.
Даь бойда киши эетди – адам юз сясиндян диксинди.
– О ахшам сиз бир йердя олмусунуз – саггаллы киши аьыр сцкуту позду.
Чалсаггал кишинин сясиндя мястянтиг амиранялийи дуйулурду. Баш вермиш бядбяхт щадисядя щеч бир сучу олмамасына бахмайараг щардаса, гялбинин дяринликляриндя юзцнц эцнащландырырды. Чалсаггал кишинин сюзляри ону шилля кими тутду. Юзцнц о йеря гоймады.
– Мяндян шцбщялянирсиниз? – деди
Сонра ейняйини чыхарыб масанын цстцня гойду. Онун эюзляри гыпгырмызы иди. Еля бил индиъя эюзляриндян ган дамаъагды. Бу эюзлярин сащиби гатил ола билмязди. Маса ятрафында отуранлар бу щягигятини ялбял анладылар.
Чалсаггал киши кящраба тясбещи бармаглары арасында ойнада-ойнада – Ястяфуллащ – пычылдады.
– Щя, о ахшам бир йердяйидик. Рящмятлийин кефи кюк иди, деди эеряк Надирин кабабханасына, отуруб дярляшяк. Кющня мящяллядя шофери бурахды. Отурдуг ордан-бурдан сющбят елядик, бир гисмят чюряк кясдик.
– Рящмятлик щейля йерляри хошлайырды – кимся диллянди.
– Ушаглыьы йадына дцшмцшдц, еля юз ушаглыьындан, тялябялик илляриндян данышырды.
– Бялкя бир дярди – филани, дцшмяни-зады вармыш. Бир сюз демяди?
– Йох, яшши. Дцнйа веъиня дейилди.
Йеня чалсаггал тясбещ чевиря-чевиря сющбятя гарышды.
– Ала, онун гарнынын алтыны билмяк оларды бяйям. Шаир демишкян, залым оьлу сяр верярди, сирр вермязди. Еля сяр дя верди… Юлцм Аллащ ямриди. Бир бяндя Аллащ ямириндян чыха билмяз. Амма беля юлцм олмаз ахы. Кцчянин ортасында…
Йахшы… мян ушаглара тапшырмышам, ня лазымдырса едяъякляр.
– Бизим евин габаьында дедим эял галхаг йухары, бир кофе ичяк. Галхмады. Эечди дед. Еля бизим евдян дюрд-беш йцз аддым аралыда вурублар… щеч няйиня тохунмайыблар… пулу-парасы, цзцйц, сааты…. О эеъя йаьыш йаьырды… йаьышын алтында кишини ган апарырмыш…. Билсяйдим ону щеч тяк бурахардым… о мяним гардашым иди…. гардашым…
* * *
Закир оьлуна атасынын адыны гойду. Кабабчы Надир, нявяси Надири юз адыйла чаьырмады, еля беляъя Гарабала деди она. Набат няня дя нявясиня Надир балам демяди вя балаъа Надир Гарабала кими бюйцдц. Тякъя Фира оьлуну Надир, Надирушка, Шура дейя язизляйирди. Бу да цзя вурмаса да баба Надирин, кабабчи Надирин цряйиня йатмырды. Надир дцнйайа эяляндян сонра Фира даща ики дяфя ана олду. Фира икинъи дяфя ана оланда Набат няня Гарабаланы эютцрцб кющня мящляйя эялди. Гарабала бурда кющня мящяллядя йашады, няня вя бабайа мащир салды. Бабасынын мангалы башында лцля кабаб йейя-йейя, мящялля ушагларыйла дава-дава ойнайа-ойнайа бюйцдц, мяктябя эетди.
Йайда Фира ханым ону Губайа апарарды. Фяридя яслян Губалыйды, анасы вя гардашы Губада, даькяндиндя йашайырды. Гарабала щяр ил йай тятилини сябирсизликля эюзляйирди. Йай эялдими Гарабаланын щяйаты дяйишярди. Губанын даь кяндиндя бакылы баласы Гарабала дюнуб оларды Тарзан, Гарабала бу дцнйанын ян азад адамы оларды, даьа – даша дырмашарды, чайда чимярди, баьлардан мейвя оьрулайарды дайысы ушагларыйла эцляшярди.
Гарабаланын гярибя эюзляри варды. Бязян онун эюзляри рянэини дяйишярди. Гарабала суйуширин оьланды. Гарабаланын эцнащы дейилди ки, дяниз сащилиндя онун эюзляринин рянэи дальаларын рянэи кими эюмэюй оларды. Даьларда, йашыл мешя гойнунда онун эюзляри йарпаг кими йамйашыл бойанарды. Бязян онун эюзляри гонур, гящвяйи, бязян дя ала рянэдя эюрцнярди.
Шящярдя ади щалда онун эюзляри юз тябии рянэиндя, гара рянэдя оларды. Гарабала бу мювзуда данышмаьы севмязди. Ону таныйанлар орда-бурда онун эюзляринин рянэыни дяйишилмясини юзляри билдикляри кими йозардылар. Ушаглыгда бу деди – годулар ону ясябляшдирярди. Сонралар о, буна алышды, елин аьзыны баьламаг олмаз ки, Гарабала юз талейи иля барышды…
Гарабала дянизи чох севирди. Исти йай эцнляриндя бабасындан изин алыб мящялля ушагларыйла Байыл чимярляйиня эедярди. О, дяниздян горхмурду, тякбашына узаглара цзцб эедирди. Сащилдян узаглашдыгъа ичиндя гярибя бир йцнэцллцк щисс едирди – хяйалында юзцнц «анфибийа адам» филминин гящряманына бянзядирди. Бязян эеъяляр дяниз онун йухусуна эирирди, йухуда о, юзцнц дянизчи палтарында эюрцрдц. Йухуда эюрцрдц ки, дянизчиди – онун эямиси океан суларында цзцр.
… Гарабала сащилдя узаныб дянизя бахырды. Цфцгдя бир аь эями эюрцнцрдц. Цфцг еля узаг иди ки, аь эями сащилдян баханда ойунъаьа бянзяйирди. Юмрцндя щеч вахт эяляъякдя ким олаъаьы, нячи олаъаьы щаггында дцшцнмямишди. Сащилдя узаныб цфцгдя эюрцнян эямийя щясрятля баха-баха дянизчи олмаг арзусуна дцшдц. Гарабала дянизчи олаъагды, узаг дянизлярдя цзяъякди. Африканы, Асийаны, Американы эязиб долашаъагды. Узаг-узаг шящярлярдян бабасына рянэли ачыгъалар эюндяряъякди…
Дяниз ону инсан сясийля щарайлайырды, дяниз ону кюмяйя чаьырырды – бу ня йуху иди, ня дя ки, хяйал. О, эюзляриня инанмады – кимся дяниздя боьулурду. Бир ан беля лянэимяк олмазды, юзцнц дальаларын гойнуна атды, боьулан адама сари цздц. Она еля эялирди ки, вахт чох лянэ кечир вя боьулан адамла онун арасындакы мясафя азалмаг билмир. О, санки башга заман кясийиня дцшмцшдц. Бурда йалныз сонсуз мавилик вя дянизин уъултусу варды. Дяниздя боьулан гызын гызылы сачлары дянизин мавилийиня гарышдырды. Гарабала ъялд гызын сачларындан йапышды, ейни анда дяриндян няфяс алыб сащиля доьру бойланды. Сащилдяки издищам, инсан гялябялийи сяссиз кино кадрларына бянзяйирди, чцнкц о, дянизин ващимяли уьутусундан савайи щеч ня ешидя билмирди.
Гыз юзцнц онун аьушъуна атмаг, бойнуна сарылмаг истяйирди. Гарабала она маъал веря билмязди, – о, дальаларла чарпышарды. Дальаларла гарпыша-гарпыша сащиля доьру цзцрдц. Бир гядяр яввял мавилийи эюз охшайан мцлайим дяниз бирдян-биря гязяблянмишди, дальа-дальаны говурду, дяниз гайнайырды. Сащилдян бахандан чох эюзял бир мянзяря эюрцня билярди, амма азьын дальаларын гойнунда юлцмля гарпышан адам цчцн дяниз ясл ъящяннямя дюнмцшдц.
Будур, кимся онлара сари цзцр… Нювбяти дальа онлары атыб – тутду, бир нечя метир иряли фырлатды, Гарабала юзцнц итирмяди, щавадаъа гызы гуъаьлады, гыз онун бойнуна сарылды. Артыг сащилдяки адамларын гышгыртылары ешидилирмяйя башланмышды. Ики гайыг дальалары йара-йара сцрятля онлара йахынлашырды. Гайыглар архаларында кюпцклянян узун, аь бир из бурахырды, гайыг онлара йахынлашдыгъа дяли дальалар аь кюпцклц изин цстцнц юртцрдц. Хиласедиъиляр онлары гайиьа эютцряндя гыз байилмышды. Гарабала ися щеч ня ифадя етмяйян мави эюзлярийля щараса узаглара, йалныз юзцнцн эюря билдийи дцнйайа бахырды…
Гарабаланын быь йери тязяъя тярлямяйя башламышды. О, дянизчи олмаг арзусундайды. Дянизя, дянизчилийя аид китаблары аъэюзлцкля охуйарды, бош вахтлары идман залларында кечярди. Яслиня галса онун чох аз бош вахты оларды. Эцнцн йарысыны бабасынын мангалы башында кечирярди, она йардымчы оларды. Ят чякярди, лцля кабаб биширярди, мцштяриляря гуллуг еляйярди – йорулдум, бездим, цсандым демязди. Бакынын щюрмятли, вязифяли адамлары щеч олмаса бир – ики дяфя Кубинкадакы щяйятя эялиб бабасынын биширдийи лязиз лцля кабабдан дадмышдылар. Бир дяфя бура эялиб лцля кабаб йейян адам бир дя эялмяк истяйирди – кабабын дады дамагларындан эетмирди. Бир шиш йейян, бир шиш дя йейяъякди – бир дяфя эялян бир дя эяляъякди.
Нцфузлу, санбаллы адамлар кишидян щазырладыьы лцля-кабабын рессептини сорушарды. О, юз пешя сиррини хцсуси бир мящарятля эизлядирди. -Валлащ, щеч бир рессептим-задым йохду, ялимин дузу вар. О, ял-айаг верян нявясини эюстяриб, бу ушаг да яли дузлу ушагды, бюйцйяндя йахшы кабабчы олаъаг, мяни явяз едяъяк дейярди. Мцштяриляр быь йери тязяъя тярлимяйя башлайан йенийетмя оьлана бахыб эцлцмсяйирдиляр. Гарабала бабасынын црякдян эялян сюзлярини садяъя бир зарафат кими гябул едирди.
Бакы сойудуъулар зводу, советляр бирлийи иля бирэя ифласа уьрады – заводун Баш мцщасиби Закир мцяллим беля дейярди. О, али тящсилини битиряндян сонра, тяйинатла бу завода эялмишди, ийирми ил бу заводда ишлямишди. Ади мцщасибдян – баш мцщасиб вязифясиня гядяр йцксялмишди. Завод баьланды. «Чинар» сойудуъусу мянфцр иперийа нишаняси кими лянятлянди. Бакыйа Бош, Сони, Беко сойудуъулары эялди.
Кечмиш баш мцщасиб Закир мцяллим евиндяки доьма сойудуъуну эятириб атасынын кабабханасына гойду, бир эюзял Бош алды.
Сойудуъулар заводу ифласа уьрайанда яввялъя фящляляри ихтисара салмаьа башладылар, сонра сехляр баьланды, ахырда заводун рящбярлийи «эямини» тярк еляди.
Кечмиш баш мцщасиб бир нечя ай ишсиз галды. Ушаглар бюйцйцрдуляр. Бюйцдкъя дя онларын гайьылары да артырды. Бир оьлу Тцрк литсейиндя, бир оьлу ися консерваторийанын няздиндяки мусиги мяктябиндя охуйурду. Хцсуси дярсляр дя юз йериндя, инэилис дили репититору щяфтядя ики дяфя эялиб евдя онларла мяшьул оларды. Елионора ханым щяфтядя ики дяфя бу евя эялиб эедярди, айын ахырында Фира ханымдан конверт аларды. Конвертдя алдыьы пул онун юзял университетдя алдыьы айлыг мяваъибдан даща бярякятли иди. Байрам щядиййяляри дя юз йериндя. Бир нечя ай ишсиз галмаг кечмиш баш мцщасибин бцдъясиня ъидди хялял эятирмяся дя Фира ханымын гаш-габаьы йер сцпцрцрдц.
Фира ханымын гаш-габаьыны нязяря алмасаг Закир мцяллим демяк олар ки, хошбяхт адам сайыла билярди. Вя доьрудан да кабабчы оьлу юзцнц хошбяхт адам сайырды.
Адама бу дцнйада ня лазымды ахы – Машаллащ ата-анасы саь саламатды, эюзял-эюйчяк арвады, шящярин мяркязиндя топ-даьытмаз еви (Закир мцяллим, 9 –ъу микрорайондакы ики отаглы мянзилини шящярин мяркязиндя беш отаглы мянзилля дяйишмишди). Бузовна тяряфдя ики мяртябяли баь еви, ики ай парчасы кими оьул. Биръя катибяси чатышмырды…
Ай сяни, эиди дцнйа, бяс Гарабала! Эюзляри рянэини дяйишян суйуширин Гарабала. Дянизчи олмаг арзусуйла йашайан Гарабала. Нянясинин, бабасынын Гарабаласы…
Гарабала щярдян бир Закир мцяллимэиля гонаг эялярди. Нянясиндян, бабасындан чохлу – чохлу салам эятирярди.
Фира ханым аълыьын йохду? – сорушарды. О да утана – утана:
– Йейиб эялмишям – мызылданарды.
– Машаллащ йекя оьлан олмусан.
Доьма гардашлары иля дя арасы ачыг дейилди, онлар бир башга дцнйанын адамларыйдылар. Гарабалайа бюйцк гардаш кими дейил, узаг гощум кими бахырдылар. Гарабала истяйирди ки, онларла дост-сирдаш олсун, ахшамлар булварда эязсинляр, чимярлийя эетсинляр, кющня мящялляйя эялиб – эетсинляр, юз ялийля онлара кабаб биширсин. Гардашлары надир щалларда, илдя ики-цч дяфя бабасыэиля эялярдиляр, онда да кабаб йемяздиляр, чай ичиб аталарынын машынына миниб эетмяйя тялясярдиляр. Ики йай иди ки, Гарабала Губайа, юзц эедиб эялирди. Фира ханымын аиляси йайы Анталийада кечирярдиляр. Йахшы ки, Гарабала бунлары юзцня дярд елямирди, о, кющня мящялля тябийяси алмышды…
Щяр дяфя Гарабала бу евин гапысындан чыханда Закир мцяллим юзц ону гапыйа гядяр ютцрцрдц. Дящлиздя пычылтыйла